تعلیقات
اصل ِ ترانه ها
برای ِ ارائه ی ِ اصل ِ ترانه هایی که نقیضه ی ِ آن را دیده و خوانده اید ( یا دیده و نخوانده اید ) باید به یکی از مجموعه ترانه های ِ خیّام مراجعه می شد. این کار انجام شده ، و افزون ِ بر آن نیز.
ازآنجا که برخی از ترانه هایی که مورد ِ نقیضه قرار گرفته ، از ترانه های ِ اصیل ِ خیّام نیست ومنسوب یا مشکوک است ، نگارنده کتاب ِ« طربخانه» تألیف ِ یار احمد ِ رشیدی
( د. 867 ) به تصحیح ِ استاد همایی ( مؤسسه ی ِ نشر ِهما ، دوّم، 1367) را برگزیده ام که دربردارنده ی ِ انواع و اقسام ِ ترانه هاست ؛ امّا لزوماً به ضبط ِ این متن پای بند نمانده ام ، و آنچه را که خود بهترین دانسته ام آورده ام .
ترتیب چنین است که نخست شماره ی ِ نقیضه ذکرمی شود، سپس کلمه ی ِ<طربخانه>
و بعد شماره ی ِ ترانه در آن مجموعه ، وبعد ازآن اصل ِ ترانه ؛ در میان ِ صفحه ، در چهار سطر. و اگر ترانه ای در اصل ِ طربخانه نبوده و در« ملحقات » ِ آن بوده ذکر می گردد ، و چنانچه بطور ِ کلّی در این مأخذ چنین ترانه ای نیامده با کلمه ی ِ« ندارد » اعلام می گردد و به مآخذ ِ دیگری ارجاع داده می شود.
و مآخذ ِ به دسترس ِ نگارنده :
1- ترانه های ِ خیّام . صادق هدایت.- متأسفانه ازاصل ِِ این کتاب نسخه ای ندارم ، و دسترسی ِ من تنها به 72 ترانه ای است که در کتاب ِ« از پست و بلند ِ ترجمه »( کریم امامی، انتشارات ِ نیلوفر، اوّل ، 1372) آمده . شماره ی ِ ترانه ها نیز طبعاً از این کتاب است ؛ پس به صورت ِ « هدایت/ امامی» یا به اختصار « ها » ذکر می شود.
2- رباعیّات ِ خیّام . فروغی/ غنی، به اهتمام ِ ع . جربزه دار، اساطیر، اوّل ، 1371
3- رباعیّات ِ خیّام. برتلس. انتشارات ِ فرهنگستان ِ علوم ِ اتّحاد ِ شوروی.
4- رباعیّات ِ حکیم عمرخیّام . با مقدّمه وتحقیق ِ عزیزاللّه کاسب ، انتشارات ِ رشیدی، دوّم ،1366( و این عیناً همان متن ِ برتلس است ↑ که البتّه با نسخه ی ِ خطّی ِ کمبریج- اساس ِبرتلس - مقابله ، و اشتباهات ِ چاپ ِ مسکو تصحیح و رفع گردیده است .) به این مأخذ ، و مأخذ ِ پیشین ، به صورت ِ مشترک ارجاع داده می شود.
5- بررسی ِانتقادی ِرباعیّات ِ خیّام .کریستن سن . ترجمه ی ِدکترفریدون ِ بدره ای ، انتشارات ِ توس ، اوّل ، 1374.
6- رباعیّات ِ حکیم عمر ِ خیّام. با ترجمه ی ِ عربی ، اردو،... ؛ با مقدّمه ی ِ دکتر امیر عبّاس مجذوب صفا. انتشارات ِ اقبال ، ششم ، بی تا ( مقدّمه 1347).
پس شد: 1- هدایت/ امامی : ها
2- فروغی/ غنی : فغ
3و4- برتلس/ کاسب : برکا
5- کریستن سن : ک
6- مجذوب صفا : مص
(1) طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. این یک ترانه ی ِ آزاد است و مانند ِ چند فقره ی ِ دیگر که ملاحظه خواهید فرمود ربطی به ترانه های ِ خیّام ندارد و تنها به دلیل ِ قالب ِ ترانه در نقایض الخیّامیّه جای گرفته. جای ِ آن در رأس ِ نقایض نیز دلیل ِ خاصّی دارد که قابل ِ توضیح نیست !
(2) این را هم طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. هزلی است آزاد؛ و گویا نظرم به برخی ترانه های ِ منسوب به ابوسعید ِ ابوالخیر بوده. شاید مثلاً به:
« ای نیک نکرده و بدی ها کرده »
جایی دیگر- که به خاطرنمی آید وکرای ِ پال ْپال هم نمی کند که کجا بوده- این ترانه و ترانه ی ِ مسئله ی ِ آن را به نام ِ بوسعید و بوعلی خوانده ام ، امّا اینجا در بخش ِ «خاتمه ی ِ کتاب ِ (طربخانه) مطابق ِ نسخه ی ِ س » - ص 154و بعد – به نام ِ بوسعید و خیّام آمده. کاری به صحّت و سقم ِ تاریخی/ موضوعی ِ این حکایه نداریم ؛ می گوید که خیّام دو ترانه نوشت و به عین القضات داد که به بوسعید بدهد ، و داد. و بوسعید هر دو را پاسخی داد. دوّمی این بود که خیّام گفته بود :
ماییم به لطف ِ حق تولّا کرده
وز طاعت و معصیت تبرّا کرده
آنجا که عنایت ِ تو باشد، باشد
ناکرده چو کرده ، کرده چون ناکرده !
و بوسعید پاسخ داد:
ای نیک نکرده جمله بدها کرده
وآنگاه به لطف ِ حق تولا کرده
بر عفو مکن تکیه که هرگز نبود
ناکرده چو کرده ، کرده چون ناکرده !
(3) این ترانه نیز در طربخانه و سایر ِ مآخذ، اصلی ندارد و هزل ِ آزاد است.
(4) بهمچنین.
(5) طربخانه،52 (ها، 3 ) .
آنان که محیط ِ فضل و آداب شدند
در جمع ِ کمال شمع ِ اصحاب شدند
ره زین شب ِ تاریک نبردند به روز
گفتند فسانه ای و در خواب شدند
(6) این نیز هزلی است آزاد؛ اگرچه در طربخانه ترانه هایی با این قافیه هست. ازجمله ، ش 75، و ... - گویا بیشتر به آغازه ی ِ ترانه ای از عطّار ِ نیشابوری نظر داشته ام :
گر مرد ِ رهی میان ِ خون باید رفت
(7) طربخانه، 294.
چون ابر به نوروز رخ ِ لاله بشست
برخیز و به جام ِ باده کن عزم درست
کاین سبزه که امروز تماشاگه ِ توست
فردا همه از خاک ِ تو برخواهد رُست
(8) طربخانه، 38و405.
از آمدنم نبود گردون را سود
وز رفتن ِ من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر ِ چه بود
آورد به اضطرارم اوّل به وجود
جز حیرتم از حیات چیزی نفزود
رفتیم به اکراه و ندانیم چه بود
زین آمدن و بودن و رفتن، مقصود
(9) و(11) طربخانه، 178.
چون آمدنم به من نَبُد روز ِ نخست
وین رفتن ِ بی مراد عزمی است درست
برخیز و میان ببند ای ساقی چست
کاندوه ِ جهان به می فروخواهم شست
(10) طربخانه، 43.
آنان که کهن شدند و اینها که نوند
هریک به مراد ِ خویش یک تک بدوند
این کهنه جهان به کس نماند باقی
رفتند و رویم و دیگر آیند و روند
(11) رک : 9
(12) طربخانه، 194.
من بی می ِ ناب زیستن نتوانم
بی باده کشید بار ِ تن نتوانم
من بنده ی ِ آن دمم که ساقی گوید
یک جام ِ دگر بگیر و من نتوانم
مصرع ِ دوّم ِ نقیضه، در قافیه، مختصر ایرادی دارد ؛ که می توان از آن چشم پوشید.
(13) طربخانه ندارد. در ملحقات هم نیامده. از شش مأخذ ِ دیگر، تنها در مص آمده ؛ با تفاوتی در قافیه.
آمد سحری ندا ز میخانه ی ِ ما
کای رند ِ خراباتی ِ دیوانه ی ِ ما
برخیز که پرکنیم پیمانه ز می
زان پیش که پرکنند پیمانه ی ِ ما
استاد زنده یاد همایی در باره ی ِ علّت ِ نیاوردن ِ این ترانه در « ملحقات» ، نوشته است :
« رباعی ِ ذیل را < فر، پ > و بسیاری از مجموعه های ِ چاپی و خطّی ِ دیگر به نام ِ خیّام نوشته اند امّا در تذکره ی ِ آتشکده و مجمع الفصحا به اسم ِ سلمان ِساوجی ثبت شده است : آمد سحری ...
توضیحاً در دیوان ِ سلمان چاپ ِ هندوستان اثری از این رباعی یافته نمی شود ولیکن این نسخه جامع ِهمه ی ِ اشعار ِ سلمان نیست و سقطات ِ فراوان دارد. راقم ِ سطور دیوان ِ خطّی ِ کامل ِ معتبر ِ او را در قدیم دیده ام که متأسّفانه درحال ِ حاضربه آن نسخه دسترس ندارم. »
( طربخانه،ص177 )
هیچ بعید نیست که این ترانه از سروده های ِسلمان ِ ساوجی باشد؛ امّا تنها به استناد ِ آتشکده و مجمع ( آنهم با وجود ِ آمدن ِ آن در « بسیاری از مجموعه ها...» به نام ِ خیّام ، و نیامدن ِ آن در- به هر حال – یک چاپ ِ قدیمی ِ دیوان ِ سلمان ) نمی توان و نباید این ترانه را ، که هیچ از یک ترانه ی ِ خیّامی کم ندارد، از ترانه های ِ خیّام ( آنهم از ملحقات ِ طربخانه) بدر کرد !
در هر حال ، به حال ِ من فرقی نمی کند و کونی را که باید روز ِ جزا در عرصات ِ محشر در پیشگاه ِ ربّ العزّه به حکیم خیّام بدهم ، به سلمان خواهم داد ؛ اگر مرد ِ گاییدن باشد ؛ که بنده فرموده ام :
مردی نَبُوَد سُوار ِ هر ماده شدن
خرپیره ی ِ نر اگر بگایی ، مردی !
(14) در طربخانه و ملحقات و فغ و برکا و ک نیست. در ها، ش46 ( و مص ، 49 ) .
روزی که نهال ِ عمر ِ من کنده شود
واجزام ز یکدگر پراکنده شود
گر زانکه صراحیی کنند از گل ِ من
حالی که ز باده پُرکنی ، زنده شود
اختلاف ِ مص : 2- واجرام 4- حالی که پر از مَیَش کنی .
(15) طربخانه، 220. ( از ها ، 45 نقل می کنم ) .
روزی است خوش و هوا نه گرم است و نه سرد
ابر از رخ ِ گلزار همی شوید گرد
بلبل به زبان ِ پهلوی با گل ِ زرد
فریاد همی کند که مَی باید خورد
این ترانه دربرخی دیگراز مآخذ ِ ما نیزآمده و مصرع ِ سوّم تقریباً با طربخانه برابر است :
بلبل به زبان ِ حال ِ خود با گل ِ زرد
امّا وجه ِ برتر- و برابر ِ موازین ِ تصحیح ِ متون : وجه ِ درست – همین است که از « ها / 45» نقل شد. ( دریکی ازنسخ ِ خطّی ِ ترانه های ِ خیّام که مورد ِاستفاده ی ِهمایی بوده – یعنی نسخه ی ِ کتابخانه ی ِ اکسفورد، مورّخ ِ 865 – نیز« بزبان ِ پهلوی » بوده. ) کاتبانی که لفظ ِ «پهلوی» را برداشته و مصرع را دستکاری کرده اند ( و نیز مصحّحانی که ضبط ِ مزبور را حتّی در یکی از نسخ ِ خویش داشته اند امّا آن را به حاشیه برده اند ) متوجّه ِ دو نکته ی ِ بسیار ظریف نبوده اند : 1- ربط ِ بلبل و پهلوی 2- تلفّظ ِ خاصّ ِ " خَورد " ، که درآن " خو " تلفّظی را دارد که در پهلوی ( و پارسی ِ دری ِ کهن ) داشته بوده است .
(16) طربخانه ندارد . در ملحقات به شماره ی ِ 67 آمده .
صبح است دمی با می ِ گلرنگ زنیم
وین شیشه ی ِ نام و ننگ بر سنگ زنیم
دست از امل ِ دراز ِ خود بازکشیم
در زلف ِ دراز و دامن ِ چنگ زنیم
مصرع ِ نخست برابر ِ ها/49 است .( ملحقات: ... بر می ِ... ) به تصوّر ِ نگارنده ، در اصل :
صبح است دمی باده ی ِ گلرنگ زنیم
بوده ؛ که در آن « دم » به دو وجه تواند بود : 1- به معنی ِ « لحظه ای ، ساعتی » 2- به معنی ِ «جرعه ای ، پیالگکی ، ... » . و این معنای دوّم نه تنها منسوخ گشته ، بلکه نا شناخته نیز مانده است .
(17) طربخانه، 268.
من ظاهر ِ نیستی و هستی دانم
من باطن ِ هر فراز و پستی دانم
با این همه از دانش ِ خود شرمم باد
گر مرتبه ای ورای ِ مستی دانم
(18) طربخانه ندارد. در ملحقات به شماره ی ِ 38 آمده .
آنان که خلاصه ی ِ جهان ایشانند
بر اوج ِ فلک براق ِ فکرت رانند
در معرفت ِ ذات ِ تو مانند ِ فلک
سرگشته و سرنگون و سرگردانند
(19) طربخانه، 104.
این کوزه گران که دست در گل دارند
عقل و خرد و هوش برآن بگمارند
مشت و لگد و طپانچه تا چند زنند
خاک ِ پدران است ، چه می پندارند
(20) طربخانه، 187.
گر من ز می ِ مغانه مستم ، هستم
ور کافر و گبر و بت پرستم ، هستم
هر طایفه ای به من گمانی دارد
من زان ِ خودم ؛ چنان که هستم ، هستم
(21) طربخانه ندارد . ملحقات ، 75.
تا چند بر ابرو زنی از غصّه گره
هرگز نبرد دژم شدن راه به ده
کار ِ من و تو برون ز دست ِ من وتست
تسلیم ِ قضا شو؛ بر ِ دانا این به
(22) همان.
(23) طربخانه، 160.
آنان که به حکمت دُر ِ معنی سفتند
در ذات ِ خداوند سخنها گفتند
سررشته ی ِ اسرار ندانست کسی
اوّل زنخی زدند و آخر خفتند
(24) طربخانه، 105.
بر کوزه گری پریر کردم گذری
از خاک همی نمود هردم هنری
من دیدم اگر ندید هر بی خبری
خاک ِ پدران درکف ِ هر کوزه گری
(25) همان؛ با تغییر ِ قافیه.
(26) طربخانه، 144( برکا/ 40).
سرگشته به چوگان ِ قضا همچون گوی
چپ می رو و راست می رو و هیچ مگوی
کان کس که ترا فکنده اندر تک و پوی
او داند و او داند و او داند و اوی
(27) دراین نقیضه به دو ترانه نظرداشته ام؛ و بیشتربه دوّمی :1- ترانه ای که ذیل ِشماره یِ (18) نقل شد: آنان که خلاصه ی ِ جهان ایشانند 2- ترانه ای که خواجه نصیر دربیان ِ قاعده ی ِ تشخیص ِ « دال» و « ذال ِ معجمه » در معیارالاشعار آورده ( ← وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ خانلری ، ص 135) :
آنان که به پارسی سخن می رانند
در معرض ِ دال ، ذال را ننشانند
ماقبل اگر ساکن و جز« وای » بود
دال است ، وگرنه ، ذال ِ معجم خوانند
(28) به ترانه ی ِ خاصّی نظر نداشته ام . در طربخانه چند مورد با این قافیه هست ، و از آن میان ، مورد ِ زیر تا حدّی متناسب است ؛ ش 47.
گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان
برداشتمی من این فلک را ز میان
وز نو فلکی دگر چنان ساختمی
کآزاده به کام ِ دل رسیدی آسان
( گرچه، این فقره را باید هزلی آزاد انگاشت. )
(29) طربخانه، 13.
جامی است که عقل آفرین می زندش
صد بوسه ز مهر بر جبین می زندش
این کوزه گر ِ دهر چنین جام ِ لطیف
می سازد و باز بر زمین می زندش
(30) طربخانه ندارد. در ملحقات ِ آن ، و نیز هیچیک از شش مأخذ ِ نگارنده هم نیامده. این – یعنی ترانه ی ِ اساس ِ نقیضه ی ِ شماره ی ِ 30 – یکی از چهار ترانه ای است که آقای ِ دکتر فریدون بدره ای در مقدّمه ی ِ بسیار ارزنده ی ِ خویش بر کتاب ِ کریستن سن : بررسی ِ انتقادی ِ رباعیّات ِ خیّام(ص20) ازمجموعه ی ِ « اقطارالقطبیّه ( تألیف ِعبدالقادر بن حمزه ی ِ اهری ، در629 هجری ِ قمری ، که دستنویسی ازآن با تاریخ ِ 666 هجری ِ قمری در دست است )» ]به نقل از مقاله ی ِ الول- ساتن به نام ِ « رباعیّات در ادبیّات ِ کهن ِ فارسی » مندرج در تاریخ ِ ایران – کمبریج- جلد ِ چهار، از حمله ی ِ عرب تا روزگار ِ سلجوقیان ، ویراسته ی ِ ریچارد ن. فرای ، کمبریج ، 1975، ص 653 [ نقل نموده اند :
ماییم در این گنبد ِ دیرینه اساس
جوینده ی ِ رخنه ای چو مور اندر طاس
آگاه نه از منزل و امید و هراس
سرگشته و چشم بسته چون گاو ِ خراس
توضیح : 1ـ من در مصرع ِ نخست ، به جای ِ « دیرینه» همان « دیرنده » را که در نقیضه آورده ام بهتر می پسندم ؛ و بعید نمی بینم که در اصل نیز چنین بوده باشد. « دیرنده » هر دو سوی را دربرمی گیرد : دیرینگی ، و دیرپایی را ؛ درحالی که « دیرینه » تنها بیان ِ سویِ نخست است. و می دانیم که خیّام ( اگر این ترانه از او باشد ؛ که استبعادی ندارد ) به این هر دو سوی نظر داشته : « ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود » و بسیار موارد ِ دیگر.
2ـ مصرع ِ سوّم دلچسپ نیست.( من درنقیضه ی ِ31/ مصرع ِ2، به ازین آورده ام!)
3ـ یک ترانه ی ِ دیگر از چار ترانه ی ِ اقطار القطبیّه نیز در سایر ِ مأخذ ِ نگارنده دیده نمی شود :
در جستن ِ جام ِ جم جهان پیمودم
روزی ننشستم و شبی نغنودم
زاستاد چو راز ِ جام ِ جم بشنودم
آن جام ِ جهانْ نمای ِ جم من بودم
که البتّه نمی تواند ازآن ِ خیّام بوده باشد.
4ـ این مجموعه ی ِ اقطار القطبیّه گویا بدرستی شناخته شده نیست ؛ چرا که مثلاً همایی که در کار ِ ارزنده ی ِ تصحیح ِ « طربخانه » منابع و مآخذ ِ بسیاری را دیده ، ازآن نامی نبرده است. کاش جناب ِ دکتر بدره ای در چاپ ِ بعدی ِ کتاب ، در این باره به خوانندگان نظر ِ لطفی بفرمایند. نیز لازم می نماید که اگر نسخه ی ِ این کتاب در ایران نیست [ که ظاهراً چنین بر می آید] عکسی از آن تهیّه شود. ( اگرچه ، چنین انتظاراتی در« این روزگار ِ تیره » ـ در این بیست و چند ساله ی ِ شوم و مُظلَم ، که ریال به ریال ِ آنچه باید در امور ِ فرهنگ هزینه شود خرج ِ عربده و غوغا شده است ـ بیجا و نشانه ی ِ ساده لوحی است. )
(31) همان.
(32) طربخانه، 179.( برکا/65 وک/1، با جابجایی ِ دومصرع ِ1و2، و مختصرتفاوت های ِ دیگر. از ک نقل می کنم: )
در سر هوس ِ بتان ِ چون حورم باد
بر کف همه ساله آب ِ انگورم باد
گویند به من خدا ترا توبه دهاد
او خود ندهد ، من نکنم ، دورم باد
مصرع ِ چهارم در طربخانه « او خود بدهد ، ... » ( حاشیه : گر او دهد و من نکنم ...) و در برکا « گر او بدهد من نکنم ... » آمده . تصوّر می کنم که در اصل چنین بوده است :
او خود ندهد ؛ من بکنم ؟! دورم باد !
(33) طربخانه، 190.
ساقی گل و سبزه بس طربناک شده ست
دریاب که هفته ی ِ دگر خاک شده ست
می نوش و گلی بچین که تا درنگری
گل خاک شده ست و سبزه خاشاک شده ست
و نیز این ترانه که در طربخانه نیست ، و از ها/29 نقل می شود :
بنگر ز صبا دامن ِ گل چاک شده ست
بلبل ز جمال ِ گل طربناک شده ست
در سایه ی ِ گل نشین که بسیار این گل
از خاک برآمده ست و در خاک شده ست
(34) طربخانه، 370.
خیّام اگر ز باده مستی خوش باش
گر با صنمی دمی نشستی خوش باش
پایان ِ همه کار ِ جهان نیستی است
انگار که نیستی ، چو هستی خوش باش
مصرع ِ سوّم، در متن ِ کریستن سن ( ش3 ) ـ که بدان نظر داشته ام ـ چنین است :
آن غصّه مخور که نیست گردی فردا
(35) طربخانه، 126.
گر دست دهد ز مغز ِ گندم نانی
وز می دومنی ، ز گوسفندی رانی
وانگه من و تو نشسته بر ایوانی
عیشی بُوَد آن ، نه حدّ ِ هر سلطانی
(36) طربخانه، 314.
پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته
وز گرد ِ شعور خانه ی ِ تن رُفته
می خورده و مست و خفته و آشفته
اللّهُ لطیفٌ بعبادِه گفته
(37) طربخانه، 265.
مَی می خورم و مخالفان از چپ و راست
گویند مخور باده که دین را اعدا ست
چون دانستم که می عدوی ِ دین است
باللّه بخورم خون ِ عدو را ، که روا ست
(38) طربخانه و سایر ِ مآخذ ندارد. هزلی است آزاد .
(39) طربخانه، 192؛ با اختلاف ِ قافیه.
تا کی غم ِ آن خورم که دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پر کن قدح ِ باده که معلومم نیست
کاین دم که فرو برم ، برآرم یا نه
(40) طربخانه، 535.
در میکده جز به می وضو نتوان کرد
وان نام که زشت شد نکو نتوان کرد
خوش باش که این پرده ی ِ مستوری ِ ما
بدریده چنان شد که رفو نتوان کرد
(41) طربخانه، 133( با « نقد» به جای ِ « عمر» در مصرع ِ دوّم ).
ای دوست بیا تا غم ِ فردا نخوریم
وین یک دم ِ عمر را غنیمت شمریم
فردا که ازین دیر ِ کهن درگذریم
با هفت هزارسالگان سربه سریم
(42) طربخانه، 482.
ای آنکه نتیجه ی ِ چهار و هفتی
وز هفت و چهار دایم اندر تفتی
می خور که هزار بار بیشت گفتم
باز آمدنت نیست چو رفتی رفتی
(43) طربخانه، 475.
گویند که فردوس ِ برین خواهد بود
آنجا می ِ ناب و انگبین خواهد بود
گر ما می و معشوق گزیدیم چه باک
چون عاقبت ِ کار همین خواهد بود
ظبط ِ متفاوت ِ مآخذ ِ دیگرـ که مورد ِ نظر ِ گوینده بوده ـ ( از جمله : ها/55 ) :
گویند بهشت و حورعین خواهد بود
آنجا می ِ ناب و انگبین خواهد بود
(44) طربخانه، 153.
زین گونه که من کار ِ جهان می بینم
عالم همه رایگان برآن می بینم
سبحان اللّه به هر چه درمی نگرم
ناکامی ِ خویش اندرآن می بینم
(45) طربخانه، 185.
من می نه ز بهر ِ تنگدستی نخورم
یا از غم ِ رسوایی و مستی نخورم
من می ز برای ِ خوشدلی می خوردم
اکنون که تو بر دلم نشستی نخورم
(46) هزل ِ آزاد است.
(47) طربخانه، 437 ( شماره ی ِ549 نیز به همین قافیه و ردیف است ) .
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نَبُد هیچ خلل
زین پس چو نباشیم همان خواهد بود
(48) طربخانه، 200.
تا کی عمرت به خود پرستی گذرد
یا در پی ِ نیستی و هستی گذرد
می نوش که عمری که اجل در پی ِ اوست
آن بِه که به خواب یا به مستی گذرد
(49) طربخانه، 425.
در مسجد اگر چه با نیاز آمده ایم
واللّه که نه از بهر ِ نماز آمده ایم
روزی اینجا سجاده ای دزدیدیم
آن کهنه شده ست ، باز بازآمده ایم
(50) با این بیان ، به اختلاف ِ قافیه ، چند ترانه در طربخانه هست : شماره های ِ 76، 82، 107، 169، (230) ، 439. سه فقره ی ِ82، 169، و439 را نقل می کنم :
هر سبزه که بر کنار ِ جویی رسته ست
گویی ز لب ِ فرشته خویی رسته ست
پا بر سر ِ سبزه تا به خواری ننهی
کان سبزه ز خاک ِ ماهرویی رسته ست
□
هر ذرّه که در خاک ِ زمینی بوده ست
خورشید رخی ، زهره جبینی بوده ست
گرد از رخ ِ نازنین به آزرم فشان
کان هم رخ ِ خوب ِ نازنینی بوده ست
□
در هر دشتی که لاله زاری بوده ست
آن لاله ز خون ِ شهریاری بوده ست
هر برگ ِ بنفشه کز زمین می روید
خالی است که بر رخ ِ نگاری بوده ست
(51) طربخانه ندارد. هزل ِ آزاد است. ( اگر چه با شماره ی ِ 133ـ اصل ِ نقیضه ی ِ41 ـ هم قافیه است. )
(52) طربخانه، 417.
دشمن به غلط گفت که من فلسفی ام
ایزد داند که آنچه او گفت نی ام
لیکن چو درین غم آشیان آمده ام
آخر کم ازآن که من بدانم که کی ام
(53) طربخانه، 215.
معشوق که عمرش چو غمم باد دراز
امروز به من تلطّفی کرد آغاز
بر چشم ِ من انداخت دمی چشم و برفت
یعنی که نکویی کن و در آب انداز
(54) طربخانه، 111.
این کاسه که بس نکوش پرداخته اند
بشکسته و در رهگذر انداخته اند
زنهار بر او قدم به خواری ننهی
کاین کاسه ز کاسه های ِ سر ساخته اند
اگر چه ، بهتر است این فقره را هزل ِ آزاد ـ و ناظر ِ به این ترانه ـ به شمار آوریم !
در ملحقات ِ طربخانه ترانه ای هست [ ← ص82 : مستدرکات... ] . در ساختن ِ نقیضه ی ِ حاضر، این ترانه را پیش ِ رو نداشته ام امّا بدیهی است که در حافظه ی ِ محوْ ناک ام بوده :
آن را که به صحرای ِ علل تاخته اند
بی او همه کار ِ او بپرداخته اند
امروز بهانه ای درانداخته اند
فردا همه آن بُوَد که دی ساخته اند
(55) در ملحقات ترانه ای هست ( ش 34 ) ، با اختلاف ِ ردیف و قافیه.
چون مرده شوم خاک ِ مرا گم سازید
احوال ِ مرا عبرت ِ مردم سازید
خاک ِ تن ِ من به باده آغشته کنید
وز کالبدم خشت ِ سر ِ خم سازید
( مصرع ِ سوّم در متن : پس خاک و گلم ... – ضبط ِ ما ، از: ها/37 )
(56) احتمالاً به ترانه ی ِ شماره ی ِ 12 ِ ملحقات [ که در برکا به شماره ی ِ 39 آمده ] یا به
ترانه ی ِ زیر( طربخانه، 464 ) نظر داشته ام :
می خوردن ِ من نه از برای ِ طرب است
نز بهر ِ نشاط و ترک ِ دین و ادب است
خواهم که به بیخودی برآرم نفسی
می خوردن و مست بودنم زین سبب است
(57) طربخانه، 207.
در دل نتوان درخت ِ اندوه نشاند
همواره کتاب ِ خرّمی باید خواند
مَی باید خورد و کام ِ دل باید راند
پیداست که چند در جهان خواهی ماند
(58) طربخانه، 92.
آنان که به کار ِ عقل درمی کوشند
هیهات که جمله گاو ِ نر می دوشند
آن ِبه که لباس ِ ابلهی درپوشند
کامروز به عقل ترّه می نفروشند
(59) طربخانه، 226.
خیّام ! زمانه از کسی دارد ننگ
کاو در غم ِ ایّام نشیند دلتنگ
مَی نوش در آبگینه با ناله ی ِ چنگ
زان پیش که آبگینه آید بر سنگ
(60) طربخانه، 229. ( با تغییر ِ قافیه )
دنیا چو فناست من بجز فن نکنم
جز رای ِ نشاط و می ِ روشن نکنم
گویند مرا که ایزدت توبه دهاد
او خود ندهد وگر دهد من نکنم
(61) هزل ِ آزاد است .
(62) ایضاً .
