هزّالان ِ ادب ِ پارسی

تعلیقه

( هزّالان ِ ادب ِ پارسی )

نخست در نظر داشتم که برای ِ « نقایض الخیّامیّه » مقدّمه واره ای بنویسم و در آن پیرامون ِ « هزل در ادب ِ فارسی ِ دری » مختصر بحثی بکنم ، امّا از آنجا که این نوشته – مطمئناً – به درازا می کشید ( و نمی خواهم بر حجم ِ کتابچه افزوده شود ) و نیز هم از آن روی که نظر ِ بنده در این باره به گونه ای است که - قطعاً - بسیارانی با آن مخالف خواهند بود ( و من با متن ِ « نقایض ... » به اندازه ی ِ کافی مخالف و گهگاه دشمن نیز خواهم داشت ) از آن چشم پوشیدم و نوشتن ِ آن را به وقتی گذاشتم که مقادیری از مخالفت ها - و احیانا ً دشنام ها – روان و علانیّه شود !
امّا مورد ِ حاضر را نمی توان به بعد موکول کرد ، و آن آوردن ِ نمونه ای است از هزل ِ شاعرانی که « نقایض ... » را به ایشان پیشکش نموده ام ؛ و ممکن است برخی از خوانندگان بعضی از ایشان را نمی شناخته باشند و این تصوّر پیش آید که من نسبت ِ دروغ به کسی داده و برای ِ توجیه ِ اشتغال به هزل ِ خویش ، اینهمه نام ذکر کرده ام . ( و این در حالی است که هزّالان و هجوگویان ِ ادب ِ پارسی بسیار بیش ازین اند ، و بلکه بویژه تا سده های ِ 6 و 7 کمتر شاعری می توان سراغ کرد که هزل و هجا نگفته باشد ؛ و پاکان ِ برکنار، اندک ْ شمارند : فردوسی ، ناصر ِ خسرو ، ... - و البتّه در اشعار ِ ایشان ، ظهور ِ خشم به گونه ای دیگر است . )
از این شاعران ، برخی ، اشعارشان کمابیش یک بار یا بیشتر به چاپ رسیده ، و برخی دیگر یا دفتر و دیوانشان به درستی به ما نرسیده و یا مانند ِ انوری و شفایی – و تا حدّی یغما – هزلیّات ِ ایشان از سوی ِ ادبای ِ معاصران و ناظران ِ امر ِ کتاب ، چه در دوره ی ِ گذشته و چه با شدّت و حدّت ِ بیشتر در دوره ی ِ اخیر ، مورد ِ بایکوت و سانسور واقع شده است .
از سنایی ، مولانا ، و سعدی نیز به دلایلی نام نبرده ام .


☺
منجیک ِ ترمذی
( نیمه ی ِ دوم سده ی ِ چهارم )
نام ِ این شاعر ِ بزرگ :
در « سخن و سخنوران » ، « لغت نامه » ، « اعلام ِ فرهنگ معین » و کتاب ِ ارزنده ی ِ آقای ِ محمود ِ مدبّری « شرحِ احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن های 3-4-5 هجری قمری » ( که البتّه نیازمند ِ یک بازنگری ِ اساسی است !... ) به چیستی ِ این نام اشاره ای نشده . تصوّر ِ من بر این است که « منجیک » عبارت است از : مُنج ، به معنی ِ زنبور ِ عسل + پسوند ِ نسبت ِ« ایک /ik » که در واژه های ِ « تاریک ، نزدیک ، ... » نیز هست ؛ و گویا این نام به سبب ِ « نیش و نوش » ِ سخن ِ وی بوده باشد. ( و البتّه به کالبد نیز ریزوار بوده ؛ همچون منج )
از بیتی که در لغت فرس و صحاح از وی به شاهد ِ « منج » نقل شده ، حدس ِ نگارنده تأیید می شود ( اگر چه نیازی به تأیید ندارد ! ) :
هرچند حقیرم سخنم عالی و شیرینْست
آری عسل ِ شیرین زاید همی از منج
( در لغت فرس و شاعران بی دیوان ، ص 222 ، « ... سخنم عالی و شیرین » ، و «... ناید مگر از منج » آمده . اختلاف ِ مصرع ِ نخست موردی جدّی است و ناشناخت ِ « ساکن گردانیدن ِ حرف ِ متحرّک » که در اشعار ِ متقدّمان به فراوانی دیده می شود ، کاتبان - و بعضاً فضلا- را به دستکاری واداشته . البتّه این احتمال نیز هست که « شیرین » به حذف ِ« ن » بوده باشد . این گونه از حذف را در نثر و نظم ِ کهن داریم . در گویش ِ امروزین ِ طبس ِ گیلکی – در جنوب ِ خراسان - « شری / šeri » می گوییم . [ در ترانه ی ِ 1630 نزهه المجالس « من ْ ست / manst » آمده و استاد ریاحی آن را تغییر داده اند . ] )
خواجه یکی غلامک ِ رس دارد
کز ناگوارد خانه چو تس دارد
ایدون به طبع کیر خورد ، گویی
چون ماکیان به کون در کس دارد !
( شاعران ِ بی دیوان ، ص 222)

☺
حکّاک ِ مرغزی
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و... )

گر بخواهی که ترا پنبه بفخمند همی
من ببایم که یکی فلخم دارم کاری !
( شاعران ... ، ص 288 )
( در مصرع ِ دوّم ، در همه ی ِ مآخذ « بیایم » آمده . « ببایم » تصحیح ِ قیاسی ِ نگارنده است . )

☺
طیّان ِ ژاژ خا
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و ... )

آن ریش نیست ، جَغبُت ِ دلّال خانه هاست
وقت ِ جماع ، زیر ِ حریفان فکندنی است !
□
کونْت کاریز و کیر ِ من موری است
آب ِ موریّ ِ من به رنگ چو دوغ !
( شاعران ... ، ص 311و 316 )

☺
بندار ِ رازی
( نیمه ی ِ دوم ِ سده ی ِ چهارم و ... )

کُس ، قالب ِ نقشبندی ِ لاهوت است
کون ، گلخن ِ ابلیس و چه ِ هاروت است
گر کیسه ی ِ پر زر است کون هر روزی
هر ماه نه کُس حقّه ی ِ پر یاقوت است !؟
( شا عران ... ، 369 )

به شهر ِ ری ، به منبر بر، یکی روج
همی گت واعظک ؛ زین هرزه لایی
کی هفت اندام ِ مردم روج ِ محشر
دهد ور کرده های ِ خود گوایی
زنی ور عانه می زد دست و می گت
وسا ژاژا کی ته آن روج خایی !
( شاعران ... ، 374 )

☺
لبیبی
( نیمه ی ِ اول ِ سده ی ِ پنجم )

از شمار ِ تو ، کُس ِ طُرفه به مُهر است هنوز
وز شمار ِ دگران ، چون در ِ تیم ِ دو در است !!
( شاعران ... ، 477 )

☺
کافرک ِ غزنوی
( نیمه ی ِ دوم سده ی ِ پنجم )
از کافرک متأسفانه جز 5 قطعه ی ِ دو بیتی بر جای نمانده . دو قطعه ی ِ آن ، هر یک به کتابی می ارزد ؛ یکی در نقد ِ پدیده ی ِ ترک و دیگری در نقد ِ فاجعه ی ِ عرب . ضمناًً این دو بیتی ها که نه به وزن ِ ترانه ( / رباعی ) است و نه به وزن ِ مشهور ِ دو بیتی / فهلویّات ( هزج مسدّس ِ مقصور / محذوف ) به روشنی نشان می دهد که دو بیتی قالبی بسیار فراگیر و کاملاً نامحدود بوده است .
تا ولایت به دست ِ ترکان است
مرد ِ آزاد مرد بی نان است
جهد کن تا دریده کون باشی
روز ، روز ِ دریده کونان است !
□
هرگه که درآیم ز در ِ حجره ی ِ خواجه
از بهر ِ من آن غر [ ز چه ] بر پای نباشد ؟
ترسد که فرو ریزد کیر از در ِ کونش
چندان که در آن حجره مرا جای نباشد !
□
آنچه سرمای ِ بخل ِ خواجه کند
به مه ِ دی درون ، دمه نکند
از بخیلی که هست ، کیرش را
به کُس ِ زن درون ، همه نکند !
□
پدرش گر به نانْش دست بَرَد
بشکند خورد ناخنان ِ پدر
پسرش گر به خوانْش در نگرد
برکشد چست ، دیدگان ِ پسر !
□
این قوم را نگه کن ، در خون ِ یکدگر
برخاسته همی به شبیخون ِ یکدگر
قومی سیفعلون و گروهی سیجعلون
کردند پاره پاره همی کون ِ یکدگر !!
( شاعران ... ، 598 )
* افزوده ی ِ داخل ِ چنگک ، در ترانه ی ِ دوّم ، از نگارنده است ؛ به وجه ِ تصحیح ِ قیاسی .

☺
سوزنی سمرقندی
( نیمه ی ِ نخست ِ سده ی ِ ششم )
از دیوان ِ وی ، که – گویا – یکی دو بار به چاپ رسیده ، متأسّفانه نسخه ای ندارم . دو بیت نقل می کنم ؛ اوّلی از صحاح الفرس ، ذیل ِ « پشه »ص 268 ، و دوّمی از حافظه : (نسخه ی ِ زیراکسی ِ یکی از چاپ ها را چند سال پیش ، دو سه شبی به امانت داشته ام. )
ز بیقراری کاندر طریق ِ مأبونی است
همی نهند به کونش ، ز پیل تا پشه ، شاف !
□
ای سنایی بیا و قد خم کن
باد ِ بوق ِ مرا به کون کم کن !

☺
مهسِتی گنجوی
( سده ی ِ ششم )
فصّاد ِ جهود ِ بد رگ ِ کافر کیش
آن کُند ْ زبان که تند دارد سر ِ نیش
گفتم که رگم تنگ بزن ، همچو کُسَم
نشنید و فراخ زد ، چو کون ِ زن ِ خویش !!
( دیوان ِ مهستی ، ص 32 )
گفتی که مرا بی تو بسی غمخواره است
بی رشوت و پاره از توام صد چاره است
گر رشوه طلب کنی مرا کون رشوه است
ور پاره طلب کنی مرا کس پاره است !!
( صحاح ، « پاره » ،266 )
« پاره » در اینجا به معنی « هدیه » نیز هست و مهستی با این معانی بازی کرده !

☺
انوری ابیوردی
( سده ی ِ ششم )
انوری کاملا ً بی نیاز از معرّفی است ، اگر چه هزلیّات و اهاجی ِ وی متأسفانه جز معدود ابیاتی در هیچ یک از دو چاپ ِ مصحَّح ِ مشهور ِ دیوان ِ وی بازتاب نیافته ، و اساتیدان – سعید ِ نفیسی و مدرّس ِ رضوی – آن را شایسته ی ِ مقام ِ حکیم انوری ندانسته اند !!
پسْ دریده بریده ْ پیشی چند
که ندیمان ِ حضرت ِ شاهند
از پس و پیش خلق می رانند
که کُسی چند پاره در راهند !
( چاپ ِ مدرّس ، ج2/627 )
دی گفت به طنز ، نجم ِ قوّال
کای بنده سپهر ِ آبنوست
در زنگوله نشید دانی ؟
گفتم چه دهند ازین فسوست ؟
در پرده ی ِ راست راه دانم
وانگاه به خانه ی ِ عروست !
( همان ، 550 )
گر خواجه به جای ِ ما گراید
وامروز به نزد ِ ما بیاید
از وی بنکاهد این تفضّل
بل شادی ِ عیش ِ ما فزاید
ماییم و شراب و شوربایی
یک مطربکی چنان که باید
خوش بربطکی همی نوازد
شیرین غزلی همی سراید
زین ساقیکی ظریف و چابک
کز حور چنان پسر نیاید
هم خدمت ِ خواجگان بداند
هم جامه ی ِ خواب را بشاید
ور خواجه ره ِ دگر رود باز
آید سوی ِ قحبگان گراید
زین قحبگکی هنوزمان هست
کز حور به غمزه دل رباید
هوشش برود اگر سپوزی
هر دو لبت از شره بخاید
آموخته بر ره ِ بخارا
گاهی که به سوی ِ حضرت آید
ور خواجه ی ِ ما طریق ِ دیگر
بر دخترکانش میل آید
داریم یکی لطیف دختر
کز هیچ پری چنو نزاید
ناگفته بدو که « تو چه نامی؟ »
شلوارک ِ خود همی گشاید !
ور خواجه به شیوه ی ِ دبیران
زین هر دو به دست ِ چپ گراید
داریم یکی شگرف گنگی
بر هاون ِ تیز شاف ساید
چون دست ِ خری ، چنان که خواجه
چون بازچشد، خودش ستاید
کیر و کس و کون هر سه داریم
خواهد بهلد ، خوهد بگاید
این است به دست ِ ما که گفتیم
گر خواجه به ماحضر درآید
( چاپ ِ نفیسی ،101 )
* دو بیت ، یکی بعد از بیت ِ 6 ودیگری بعد از « شلوارک ... » ، را حذف کردم ؛ چون سلندر مانده بود : وز خواجه ی ِ ما طریق ِ دیگر + اندر ره ِ کودکان گراید // داریم قوی یکی گروگان + در فخر بزی ما نشاید . محض ِ رعایت ِ امانت ِ نقل یادآور شدم .

☺
عبید ِ زاکانی
( سده ی ِ هشتم )
این اعجوبه ی ِ طنز و هزل نیز بی نیاز از معرفی است . مجموعه ی ِ آثار ِ وی – البتّه با کیفیّتی نازل – بارها به چاپ رسیده . جای ِ بسی خوشوقتی است که در سالهای ِ اخیر ، استادان : زنده یاد دکتر محجوب و دکتر علی اصغر حلبی ، به تصحیح و چاپ ِ آثار ِ وی همّت گماشته اند . ( و برای ِ نگارنده ، این دریغ باقی است که نتوانسته ام از کار ِ این بزرگواران نسخه ای تهیّه کنم ؛ که اهریمن ِ زشت روی ِ « الفقر » چون بختکی شوم بر من افتاده . ) محض ِ نمونه دو قطعه نقل می کنم :
جانا ترا هنوز بدین حسن و این جمال
نه وقت ِ حج رسیده و نه روزه درخور است ♣
گر در پی ِ ثوابی و در بند ِ آخرت
بشنو حدیث ِ بنده که این رای بهتر است
بر کیر ِ من سوار شو از روی ِ اعتقاد
( کاین با هزار حج ّ ِ پیاده برابر است )
( لطایف عبید ، انتشارات اقبال، بخش2، ص65)
♣ در چاپ ِ دکتر محجوب ( ص220) به جاي ِ « روزه » ، « توبه » آمده و همین – توبه – درست است ، که با « حج » مناسبت ِ تمام دارد ! ( یادآور شوم که مدتی پس از نگارش متن ِ بالا ، در 27/1/82 ، نسخه ی ِ زیراکسی ِ چاپ ِ دکتر محجوب را دوست ِ خوبم م . ب. ع برایم به امانت آورد و تا امروز 13/12/82 پس نگرفته . بُوَدا که مانند ِ چندین کتاب ِ دیگر، دندان ِ این یکی را هم کنده باشد ! اگر چه همیشه پیش ِ چشم است که ببیند . دوستِ خوب به عالمی می ارزد . )
*
« پیرزنی را پرسیدند که دیهی دوستر داری یا کیری؟ گفت : من با روستاییان گفت و شنید نمی توانم کرد ! »
( همان ، 102 )

☺
جهان خاتون
به روزگار ِ عبید می زیسته . در تذکره ی ِ دولتشاه ِ سمرقندی ، چند سطری در باره ی ِ وی آمده : « حکایت کنند که جهان خاتون نام ظریفه و مستعدّه ي روزگار و جمیله ی ِ دهر و شهره ی ِ شهر بوده و اشعار ِ دلپذیر دارد و ازآن جمله این مطلع ِ قصیده او را ست :
مصوّری است که صورت ز آب می سازد
ز ذرّه ذرّه ی ِ خاک آفتاب می سازد
و جهان خاتون را با خواجه عبید مشاعره و مناظره است و عبید در باب ِ او می گوید:
گر غزل های ِ جهان روزی به هندستان فتد
روح ِ خسرو با حسن گوید که این کُس گفته است !
گویند که خواجه امین الدّین که در عهد ِ شاه ابو اسحاق ، وزیر ِ با قدر و منزلت بوده جهان خاتون را به نکاح ِ خود درآورد و خواجه عبید درآن باب می گوید :
وزیرا ! جهان قحبه ای بی وفا ست
ترا از چنین قحبه ای ننگ نیست ؟
برو کُس فراخی دگر را بخواه
خدای ِ جهان را جهان تنگ نیست !
( تذکره الشّعرا ، چ محمّد رمضانی ، ص218 )
در روایتی ازاین ماجرا که در مقدّمه ی ِ لطایف ِ عبید [ مأخذ ِ پیشین – نشر ِ اقبال ] نقل شده می گوید : « مولانا عبید در آن ازدواج این قطعه بساخت و بی محابا بخواند و از وزیر به جای ِ سرزنش ، نوازش ها یافت ! » .
□
اوّلاً این حکایه نمی تواند ساختگی باشد ، چرا که ساختن ِ بیت و قطعه ی ِ مزبور از زور ِ غیر ِ عبید برنمی آید ! ( گیرم که در نام ِ وزیر خطایی رخ داده واحتمالاً « رکن الدّین » بوده باشد . )
ثانیاً قطعی است که جهان خاتون اهل ِ « هزل » نیز بوده . ( زنی با عبید مشاعره و مناظره کند و طرف ِ چنین بیت و قطعه ای باشد ، و خود « هزّال » نبوده باشد !؟ )
در لغت نامه از جهان خاتون یاد نشده . ( باید در چاپ های ِ آینده نام و مختصر ِ احوال ِ وی ،گیرم تنها به استناد ِ همین حکایه ، درج گردد.) گویا علّامه دهخدا نیز در باره ی ِ تذکره ی ِ دولتشاه دچار ِ برداشت ِ نادرست ِ همگانی بوده ! اقبال ِ آشتیانی ، روایات ِ دولتشاه راجع به عبید را نامطمئن دانسته و زنده یاد دکتر محجوب نیز پیروی ِ وی نموده .( نسخه ی ِ زیراکسی ِ «کلیات عبید » چاپ ِ دکتر محجوب / امریکا را دیشب 27/1/82 دوستی برایم آورد ! ) به باور ِ نگارنده ، اشتباه ِ محض است که آثاری چون تذکره ی ِ دولتشاه ( و مثلاً «چهار مقاله» ي ِ نظامی عروضی ) را به صرف ِ چار اشتباه ِ تاریخی که در آن هست ، بکلّ بی اعتبار انگاشته و به دور افکنیم . باید « توان ِ بررسی و نقد » ِ چنین آثاری را جایگزین ِ « طرد ِ محتاطانه » نماییم . ( اگر فرصتی دست دهد که بر « کلیّات ِ عبید » تصحیح ِ استاد محجوب ، تأمّلی بدلخواه داشته باشم و فراغ ِ نوشتن باشد ، بیشترک گپ خواهم زد و نشان خواهم داد که از همین روایات ِ دولتشاه چه بحث ِ بسیار مهمّی در باب ِ عبید گشوده می گردد ، و گوشه ای مهم از تاریکنای ِ شعر ِفارسی به روشنا می آید. فعلاً که در انبوه ِ« الفقر و القرض » ِ اهرمنْ آفریده ، نای ِ این یکی نمانده و کار ِ فرومانده بسیار است . پفیوز روزگارا این روزگار ِ تیره ... ) ضمناً، استادان اقبال و محجوب در ذکر ِ منابع ِ احوال ِ عبید ، از کتاب ِ لطایف الطّوایف ِ فخرالدین علی صفی ( درگذشته ی ِ 939 ) غفلت نموده اند؛ اگرچه، تاریخ ِ نوشته ی ِاقبال 1332 و تاریخ ِ نخستین چاپ ِ مصحَّح ِ لطایف الطوایف( احمد گلچین معانی ) 1336 است ؛ اقبال خود نسخه ای خطّی از این کتاب داشته ، امّا شاید در این نسخه ـ که زنده یاد گلچین ، آن را بسیار« مغلوط » دیده [ رک : مقدّمه ی ِ لطایف ، ص شانزده ] این حکایات (یعنی دو حکایت ِ ص227و329 ) نبوده است . بگذریم ؛ با این آخرین حاشیه که : حکایت ِ مربوط به جهان خاتون در لطایف الطوایف نیست .
پس نگاره (5/7/82) : جهان خاتون آن اندازه ها هم که من تصوّر کرده بوده ام ناشناخته نیست ! جاودان یاد دکتر خانلری نوشته است : « از جهان خاتون ، بانوی عزیزی که معاصر حافظ بود دیوان مفصلی در دست است . امّا سراسر غزل های او چنان تکرار مضامین و شیوه ی بیان متداول زمانه است که حتی چند بیت درآنها نمی توان یافت که از روی آن ها بتوان به یقین گفت که گوینده زن است نه مرد . »
یادی از صائب ( مجله سخن )
بازچاپ : هفتاد گفتار، ج 3 ص 130
در فرصتی که آرزو کرده ام ـ اگر دست دهد ! ـ پس از دست یابی به دیوان ِ جهان خاتون ، در این باره گپ خواهم زد . یکی از این دو تن اشتباه کرده اند ! شاید هم آن دسته اشعار ِ زنانه ی ِ جهان ، که عبید بدان نظر داشته از میان رفته است .


☺
فوقی یزدی
( سده ی 11 )
فوق الدّین احمد یزدی تفتی ، درگذشته ی ِ حدود ِ 1050 ِ هجری ، هزّالی است بسیار شیرین سخن و متأسّفانه بسیار ناشناخته . اشعار ِ وی با نام ِ « هزلیّات ِ فوقی » با تصحیح و مقدّمه ی ِ مدرّس گیلانی در 1342 به چاپ رسیده است . ( نسخه ی ِ نگارنده زیراکسی است . )
از « شیرین و فرهاد » :
ز بیداد ِ عجوز ِ دهر فریاد
که طفل ِ فتنه را از راه ِ کون زاد ! ( ص 10 )
( بیتی است بسیار مهم . من نیز جداگانه به همین رسیده ام : اهریمن ، زادگان ِ خویش را می ریند ! )
نگاه ِ پاک از دوران برافتاد
هرآن کس را که دیدی بایدش گاد ! ( ص 12 )
از غزلیّات :
آخر نصیب ِ زاهد ِ بیچاره کوری است
از بس که صرف ِ جلق کند روز و ماه را !
( ص 42 )
فوقی این دل که بدان قامت ِ موزون بند است
همچو خایه است که هرگز نشد از کیر جدا !
( ص 44 )
ماچ ها دادی ، ولی کیرم ز جا سر برنداشت
عمده در انگیز و شوخی ، کیر برپاکردن است !
( ص 46 )
حدیث ِ من بشنو زاهد ، ارچه بی ادبی است
که بِه ز نافله ی ِ شب ، جماع ِ نیم شبی است !
( ص 47 )


☺
شفایی اصفهانی
دیوان ِ وی به تصحیح ِ دکتر عبدالعلی بنان ( تبریز ، 1362 ) به چاپ رسیده ؛ با حذف ِ کامل ِ هزل و هجو !
خاتون ِ تو بر صورت ِ دیوار زند جلق
در خانه مده راه جوان ِ کنبی را !
( چراغ هدایت ، ذیل ِ « جلق زدن » )
اگرش حاجت اوفتد به خلال
می کند کیر ِ کاشی استعمال !
( همان ؛ ذیل ِ « کیر ِ کاشی » )
در هجو ِ بینی ِ ملا ذوقی اردستانی رباعیّات گفته ! ازآن جمله است :
ذوقی ز پس ِ مرگ به شاشت شویند
وز لتّه ی ِ حیض ِ خواهرت کفن کنند
مستی و ترا به خود نمی گیرد گور
در دخمه ی ِ بینی ات مگر دفن کنند !
( همان ؛ ذیل ِ « کفن » )
ذوقی! ریشت به پشم ِ ماشی ماند
شَعرت به نمد ز بد قماشی ماند
بینی ت به سنگ ِ سرتراشی ماند
عینک چو نهی ، به کیر ِ کاشی ماند !
( تذکره ی ِ میخانه، ص 524 )
تعلیقه ی ِ کیر ِ کاشی – مختصر توضیح و تصحیحی در این باره هست که ممکن است جای ِ دیگری گیر نیاید ، پس همینجا می آورم : نام ِ کهن تر ِ آن « چرمینه » و از آن کهن تر « مَچاچنگ » بوده . [ بنگرید به فرهنگ معین ، ذیل ِ مچاچنگ .] مؤلّف ِ چراغ ِ هدایت نوشته است : « کیر کاشی / به یای ِ مجهول و شین / چیزی است که به شکل ِ آلت ِ تناسل در کاشان سازند و به کار ِ زنان ِ حشری آید و گران قیمت بُوَد. » شاهد ِ وی : اگرش حاجت اوفتد ... ، که بالا نقل کردم . عبید جایی ازآن وصف کرده امّا نام نبرده :
دیدم زنکی ساخته از چرم ذکر
بر بسته که گادنی کند چون خر ِ نر
گفتم که به کُس مخند ، کیرم بنگر
بربسته دگر باشد و بررُسته دگر !
( کلیات عبید ، دکتر محجوب ، ص 212 )
و جایی دیگر ( ص 217 ) نام برده می گوید :
کُس گفت به کیر: دیر و زودم تو بِهی
وز جان و دل و بود و نبودم تو بِهی
از نیمه ی ِ شمع و کیر ِ کاشی وُ ادیم
دیدم همه را و آزمودم ؛ تو بِهی !
( این هردو شعر در چاپ ِ انتشارات ِ اقبال – ص 83 و 87 – مغلوط است . ضمناً در لت ِ سوّم در اصل ِ متن ِ مصحَّح ِ دکتر محجوب « کاشیّ و ... » آمده ، امّا چون من این اعمال ِ تشدید را نادرست می دانم وجهی را که خود درست می دانم آورده ام . )
می بینید که خان آرزو ( که پژوهنده ی ِ پردانشی هم بوده ) اینجا را خطا کرده ، که پای ِ کاشان را به میان کشیده ! یکی از تعریفات ِ عبید ( در رساله ی ِ تعریفات ) نشان می دهد که « کاشی » جنس است : « مشغله البطّالین : کیری که خواتین از ادیم و کاشی و غیر ِ آن سازند .» ( چاپ ِ محجوب ، ص 330 )
و البتّه این احتمال هست که این جنس ِ خاص – که شاید گونه ای چرم بوده – در کاشان به دست می آمده ؛ امّا ساختن کیر ربطی به کاشان نداشته است.

☺
یغما جندقی
بی تردید یغما را باید شاعرترین شاعر ِ سده ی ِ سیزدهم ِ هجری ، در دوره ی ِ پیش از مشروطه – در ایران – دانست . مجموعه آثار ِ وی در دو مجلّد ( نظم و نثر ) به اهتمام ِ سید علی آل داوُد به چاپ رسیده ، امّا دربردارنده ی ِ همه ی ِ اشعارونوشته های ِ وی نیست ؛ بویژه هزلیّات و اهاجی ِ وی که بسیار زیبا ست ، به طور ِ کامل نشر نیافته. ( اگر درین سالها چیز ِ دیگری چاپ شده ، من بی خبرم .) و با توجّه به طرز ِ نگرش ِ طابع ِ آثار ِ وی ، نباید به نشر ِ کامل ِ آن امیدوار بود : « قاضی نامه از نظر استواری بیان و استحکام الفاظ در میان آثار یغما کم نظیر است ولیکن به خاطر رکاکت الفاظ ( ؟! ) و پستی معانی بهیچ وجه قابل نقل در مجموعه ی ِ آثار یغما نیست ... » [ مقدمه ی ِ جلد اوّل ، ص 45 ] با این همه، تلاش های ِ ارزنده ی ِ آقای ِ آل داود درخور ِ هزار گونه سپاس گزاری است .

□ در کاشان زیرزمینی را که در داشته باشد « تُو » و بی در را « زیره » می گویند. و یغما گفته است :
ای شیخ زیره ای که تو داری در اندرون
خویشانْت چند بر سر ِ آن گفتگو کنند
آنش کند عمارت و اینش کند خراب
هر یک تصرّفی متخالف دراو کنند
هر میخ ِ مدخلی که بکوبند اندر آن
تو برکشی و باز به عُنفش فرو کنند
مخروبه ای که مزبله ی ِ خاص و عام بود
رادان کجا تملّک ِ آن آرزو کنند
دندان به دل فرو بر و قطع ِ خلاف کن
بگذار تا درش بگذارند و تو کنند !
( مقدمه ی ِ جلد ِ اوّل ، ص 51 )
...
آشکارا و نهان گاه به زر گاه به زور
به همان شیوه که در فنّ ِ سپوز استادم
به نعوظ ِ شتر و ایر ِ خر و ضربه ی ِ گاو
مرده و زنده ی ِ هفتاد و دو ملّت گادم !
( ج 1، ص 366 )
گر به دستار است باد ِ کلّه ی ِ زنقحبه شیخ
کیر ِ خر را نیز دستار است ، گویی نیست ؟ هست !
( ص 367 )

☺
ایرج میرزا
این بزرگوار دیگر حقیقتاً نیازی به معرّفی و نمونه ی ِ اشعار ندارد ! با اینهمه :
امردی رفت تا نماز کند
کرد کون ِ سفید ِ خود بالا
فاسقی زود جست بر پشتش
گفت : سبحان ربی الاعلی !
( دیوان ِایرج . هدیه ي ِ خسرو ، ص 315 )




نمایه ی ِمصرع ِ نخست ِ نقایض و دیگر ترانه ها
( به ترتیب ِ الفبایی ِ پایانه )


آمد سحری دختر ِ همسایه ی ِما ش 13
آن کون نبود، خرمن ِ ناز و طرب است 56
کون می کنم و مخالفان از چپ و راست 37
چون زادن ِ من به من نبد روز ِ نخست 11
یک بوسه ز کس به کیر از دور فرست 4
چون دختر ِ همسایه کسش پاک بشست 9
چون ابر به نوروز رخ ِ لاله بشست 7
گویند که می به شرع ناپاک شده ست 33
کیرم پدر ِ تمام ِ عالم بوده ست 1
هر بوته که آن به رنگ ِ خونی بوده ست 50
اینک که بود به کیر ِ پرزورم باد 32
گویند مکن زنی که شوهر دارد 38
مگذار که عمر جز به مستی گذرد 48
بر درگه ِ کس قیام می باید کرد 62
بر درگه ِ کس قیام می باید کرد 61
کونی که درآن جوی فرو نتوان کرد 40
روزی ست خوش و کس ِتو چون غنچه ی ِورد 15
چروای ِ ذکر به باغ ِ کس باید راند 57
آنان که به کار ِ کس نپرداخته اند 54
گر مرد ِ رهی به کون و کس مهر مبند 6
آنان که به سَبلَت در ِ کس می رُفتند 23
آنان که ز کون ِ تاپ در تاب شدند 5
این دخترکان که دست بر کس دارند 19
آنان که به کار ِ زهد و دین می کوشند 58
می ران به عروس ِ دهر از کیر سمند 10
آنان که به پارسی سخن می رانند 27
آنان که سخن ز زهد و دین می رانند 18
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود 47
گویند بهشت و حورعین خواهد بود مکرر/43
گویند بهشت و حورعین خواهد بود 43
از گادن ِ ما نبود گردون را سود 8
روزی که نهال ِ عمر ِ من کنده شود 14


چون درگذرم خشتک ِ من باز کنید 55
معشوقه چو کار ِ حیض ِ او گشت دراز 53
ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس 30
ماییم درین گنبد ِ دیرنده اساس 31
دوزخ چه بود، بهشت کو ای نسناس ذیل ِ 31
خیّام اگر ز باده مستی خوش باش 34
کونی ست که کیر آفرین می زندش 29
خیّام! چل ِ من از کسی دارد ننگ 59
دشمن نه غلط گفت که من قرمطی ام 52
گر من ز می ِ مغانه مستم ، هستم 20
بر دخترکی فتاد دیشب گذرم 25
من ظاهر ِ کاف و گاف ِ هستی دانم 17
بی آب ِ چل ِ تو زیستن نتوانم 12
کونین شود جمع ، به جز کون نکنم 60
من کون نه ز بهر ِ کس پرستی نکنم 45
زین گونه که من کار ِ جهان می بینم 44
در مسجد اگر چه با نیاز آمده ایم 49
برخیز که کون ِ یکدگر را بدریم 41
ای شیخک ِ دون اگر دم ِ تو بخوریم 51
صبح است دمی با می ِ گلرنگ زنیم 16
با دخترکی غنچه کس و خوش پستان 28
پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته 36
ای بر سر ِ کیر ِ من سواری کرده 2
ما را صنما بهر ِ خدا یاری ده 46
ای کون وکست ز کیر ِ من صد پاره 3
تا چند زنی به بند ِ تمبان تو گره 22
تا چند بر ابرو زنی از غصّه گره 21
تا کی غم ِ آن خورم که شادم یا نه 39
ای آنکه نتیجه ی ِشکاف و شفتی 42
بر دخترکی پریر کردم گذری 24
گر دست دهد شبی کس ِ ارزانی 35
سرگشته به چوگان ِ قضا همچون گوی 26



تاریخ ِ نقایض و دیگر ترانه ها
( به شمسی ِ هجر )


پیشانه ) 10 – 9 فروردین ِ 82
1 ) 27 تیر 80 و 22 آمرداد ِ 81
2 و 3 ) امرداد 77
4 ) 27 امرداد 77
5 ) 75
6 ) امرداد 77
7 تا 10 ) 27 امرداد 77
11 ) 9 خرداد 78
12 ) 4 خرداد 79
13 ) 29 خرداد 78
14 و 15 ) 9 اسفند 79
16 ) 18 اسفند 79 و 2 فروردین 80
17 ) 9 اسفند 79 و =
18 ) 12 تیر 80
23 ) 12 و 17 تیر 80
19 تا 25 ) 13 تیر 80
26 ) 17 تیر 80
27 ) 17 تیر 80 و اسفند 81
28 ) 7 خرداد و اسفند 81
29 ) 13 بهمن 81
30 تا 35 ) 16 بهمن 81


36 تا 38 ) 22 اسفند 81
39 ) 25 یا 26 اسفند 81
40 ) 6 فروردین 82
41 ) 27 اسفند 81 و 6 فروردین 82
42 ) 27 اسفند 81
43 ) نوروز 82
43 مکرر ) 7 فروردین 82
44 ) =
45 ) 7 و 9 فروردین 82
46 ) 8 و 9 =
47 و 48 ) 8-7 و 14 =
49 ) 14 =
50 ) 4 اسفند 81 و 11 فروردین 82
51 تا 54 ، و 57 ) 20 و 26 فروردین 82
55 ) تیر ماه 80 و 26 فروردین 82
56 ) 29 اسفند 81 و =
58 ) 17 و 26 فروردین 82
59 ) 26 فروردین 82
60 ) یادم نیست. چند ماه بعد بوده .
61 ) 18/ 4/80 و23/12/81 و27/1/82
62 ) اوّل اردیبهشت 82

سایر الهزلیّات

از

میتیلات











« ... که فسق در همه جا یُمنی عظیم دارد ! »

عبید ِ زاکان
( صد پند ، ش 90 )

هزل ( در جامعه ای که گروش ِ ریا آن را با بدترین طرد و طعن ها
فسق فرا می نماید ) نوعی حرکت ِ درونی به سوی ِ چیرگی بر غرور و تعصّب و خامی است ، و ازین رو گونه ای سلوک ِ بی واسطه به شمار می رود.
میتیلات
امرداد 77






( 1 )

اندر مذاکره . به یاد عبید ِ زاکان

شبی کیر با کُس به نجوای ِ گرم
همی گفت کای تنگ ِ شیرین چو جان
من این قامت ِ همچو شمشاد و سرو
ز بهر ِ تو پرورده ام سالیان
نگه کن که تا شاد گردد دلت
به آب افتدت هر زمانی دهان
تمامت وجود ِ من ازآن ِ توست
بگیرش دمادم چو جان در میان
که صافی تر از من نه در عشق هست
میاسا دمی و غنیمت بدان

شنیدم که کُس تنگ تر گشت و گفت :
منم آن که بخشیده جان در جهان
اگر صاف و نا صاف ، زان ِ منی
تو را دوست دارم ؛ همیشه بمان
به درگاه ِ ما چون به پا خاستی
دهیمت درین قصر ِ فرّخ ، مکان
شب و روز قدر ِ تو دانسته ایم
ز پروردگانی و از راستان
ولیکن زبان در کش و شو خموش
بیا بر درم کش ، چه جای ِ زبان
فرو شو درین قصر ِ فرخنده چهر
برون آی باز و دگر رَه بران
که ما را خوشی زین شد و آمد است
نه سیری بُوَد گر بُوَد جاودان

درین بین کون ناله ای کرد زار
که ای کُس دگر بیش قصّه مخوان
به تنگیّ ِ من گر تو باشی ، رواست
فروشی اگر فخر بر آسمان
ز بس خایه بوسیده ام خسته ام
دلم گشته محزون و کاهد روان
مرا نیز سهمی بداده ز کیر
مهین ِ رسل ، ختم ِ پیغمبران
مگر باشی ای کیر کافر که باز
بگردانی از من رخ ِ خویش ، هان !

چو کیر این حکایت شنید ، ایستاد
زمانی مردّد بدین هردُوان
بگفتا پس ای جان و جانان ِ من
زهم دست دارید اندر زمان
ره ِ چاره آسان ، چه جای ِ نزاع
کنون کم کنم این نفیر و فغان
شبی خانه در ساحت ِ کُس کنم
شبی کون بُوَد مر مرا میزبان
ازآن شب دگر کون و کُس همجوار
پذیرای ِ کیرند شادی کنان !

تیر ماه 1369

( 2 )
در خیابان دلبران بسیارباشند و مرا
سوی ِ ایشان میل ِ بسیارست و هستم شرمْ رو
خواهم ار با دلبری مقصود ِ دل واگو کنم
عاجزم ، گویی که می بندد کسم راه ِ گلو
تا به جایی که کنم نفرت ز حال ِ خویشتن
باغ در باشد کسی وُ ، این ْهمه شیرین هلو
وانگه از وی ساخته نبود چشیدن طعم ِ آن ؟
بر چنین بی دست و پایی صد هزاران کن تُفو !

باید از فردا نهال ِ شرم از بن برکَنَم
کز نهال ِ شرم ناید حاصل و سود ای عمو
دیگر ار آید به چنگم خوشْ کُسی شیرین چو قند
در یکی لحظه کنم کیرم به صد جایش فرو
آن نباشد که به ناکامی چو از او بگذرم
آن طرف تر گویم ای فریاد ؛ صد حیف از کُسو!

27/4/69



( 3 )
فدای ِ آن بر و باسن شوم من
سراپا کیری از آهن شوم من
پناه آرم به سوراخ ِ کُس و کون
ز شخ ْ درد ِ جهان ایمن شوم من !

1375



( 4 )
قصیده ی ِ مروارید

بسم الله الرّحمن الرّحیم
دارم شخ ْ درد ِ کُسَت از قدیم
بهر ِ کُس و کون ِ تو حیران منم
طالب ِ آن چشمه ی ِ حیوان منم
سی وُ چل آمد به میان زاد ِ من
اُشتر و خر رشگ ْ بر ِ گاد ِ من
شحنه ی ِ کیرم چو غضب می کند
کون و کُس از معرکه تب می کند
دان که من از عرش فرود آمدم
زان سوی ِ میدان ِ خلود آمدم
تا چه مرا از وطن آواره کرد
چرت ِ خداوندی ِ من پاره کرد
بوی ِ کُس و کون به سحرگاه ِ تنگ
با دل ِ سودا زده آمد به جنگ
کیر ِ خری یافتم از کردگار
تا که برآرم ز کُس و کون دمار
عرش رها کردم و کیرانه ْ سر
سوی ِ زمین آمد و شد خرْ بشر !

12-10 بهمن ِ 1375



( 5 )
سیّد ِ شرق

دی سیّد ِ شرق با غلامی
کز بار ِ غمش خمیده قدّم
بر خاک نهاده سینه ، می گفت:
یک بار ِ دگر؛ به حقّ ِ جدّم !
شمس ِ طبسی

سیّد ِ شرق مَلِک زاده بُوَد
هر که بینی تو ورا گاده بود
در به پرونده ی ِ اعمالاتش
کون ِ ناداده وُ هم داده بود
خوشگل آخوندک ِ خوبی بوده ست
زین سبب ، لابد ، بس داده بود
بچّه آخوند چو خوشگل باشد
کون ِ او سفره ی ِ بگشاده بود
هر که بینی تو ورا گاییده ست
وانکه ناگاده مَلَک زاده بود !
باور ار می نکنی ، پرس ز شیخ (1)
کاو بسی بارش بنهاده بود
باز، آلِش عمل ِ شیخان است
علّتش نیز بسی ساده بود
حجره ی ِ تنگ و دو کون در بر ِ هم
شب چو آید ، ذکر استاده بود
یا که خود این چو شود آماده
آن دگر نیز هم آماده بود
هنر ِ حوزه بود دادن ِ کون
مجتهد ، رتبه ی ِ واداده بود
چند گویی که نمی دانستی
« سیّد ِ شرق » مَلِک زاده بود ؟!
*
(1) شيخ – دوست و هم ْ حجره ي ِ سيّد ِ شرق .

4/4/76


( 6 )
بسم الله الرّحمن الرّحیم
ای به کُست کیر و عذاب ِ الیم
کیر ، ازیرا که نیازت بُوَد
وان دگر از بس که تو نازت بود
چند به کُس سر بفرازی که من ؟!
کیر ِ سرافراشته ام دست زن
تا که بدانی که عمودی ست ژرف
بهر ِ کُس و کون ِ تو چیزی شگرف
کلّه ی ِ او خر به فغان آوَرَد
پیرزن ِ مرده به جان آوَرَد
کافر و از حوزه ی ِ اسلام دور
نیز بسی مایل ِ اهل القبور
تا بکَنَد سنگ ِ سر ِ گورشان
مست بگاید همه مستورشان

با سر و سرچشمه ی ِ کفری چنین
خیز و بیا ضربه ی ِ کیرم ببین
یک شب اگر با تو و شُرب ِ مدام
خلوتی افتد بسپوزم تمام
بردَرَم آن جایگه ِ ناز ِ تو
نیز همان حقّه ی ِ طنّاز ِ تو
دخترکا ! بنده ز شخ ْ درد مُرد
کیر ِ چنین نیز ندانی تو خورد
خیز و براین شانه بنه پای ِ خود
باز کن آن جایگه ِ جای ِ خود
تا چو سرش رفت مکرّر کنیم:
« بسم الله الرّحمن الرّحیم » !

20-19و22 اَمرداد ِ 77


( 7 )
گفتم به رفیق ِ خویش روزی
هشدار که پیش ِ من نگوزی
گفتا چه کنم که کون گشاد است
طبل ِ شکمم چو خیک ِ باد است
گفتم بگذار چوب ْ پمبه
یا بوق ِ مرا به سان ِ چمبه
القصّه به فکرم آفرین کرد
بوق ِ من ازآن دُوان گزین کرد !

20/11/77
( 8 )
کیر ِ مستی گر به کون ِ مست ِ دیگر رفت ، رفت
تا به خایه درفشرد و تا به آخر رفت ، رفت
صبح گر شرمندگی و اعتذاری بود ، بود
ور فراموشی فزود و آن ز خاطر رفت ، رفت !

76 یا 77


( 9 )
دانش آموز وعده اش تخمی است
چون که می گوید و نمی آید
لیک اگر گویی اش بیا و بده
بال و پر از عُقاب برباید
حیف ، پیر است و لاغر است و چَغَل
کون ِ او خرس هم نمی گاید !
*
مي خواستم در نام ِ دوست ِ عزيزم تغييري بدهم ؛ نمي دهم ! ضمناً اين بيت از جوابيّه ي ِ اوست :
گفته اي پير و لاغر و چغلم
از چه رو پشت ِ خود دهي بغلم ؟!

28/2/79


( 10 )
کیری دارم که خر ندارد
خر این اندازه ذکر ندارد (1)
از بهر ِ وجود ِ اقدس ِ او
کرّه خر و ماچه خر ندارد
کیر و کُس و کون و هر چه کاف است
بدْهد ، بکند ، خبر ندارد
صد بار گرش به کون ببندی
کون پاره کند ؛ حذر ندارد
چون بر در ِ کُس نهد سر ِ خویش
کُس ناله کند ؟ – اثر ندارد !
بس کون و کُس از ستم دریده است
خود بر که که او ظفر ندارد !؟
موقوفه ی ِ اهل ِ جِدّ و تقوا ست
وین قوم ازو گذر ندارد
کون های ِ سپید ِ خود بیارید
در هر صورت ، ضرر ندارد
ما گر نکنیم ، کیر ِ خر هست
این هست و اگر مگر ندارد
کیری زان سان که سوزنی گفت:
« کیری دارم که خر ندارد ! »
*
(1 ) اين لت يك هجاي ِ كوتاه افزون دارد . غمي نيست ؛ به درازي ِ مضمونش !!
شهریور ِ 75

( 11 )
هر شب که مه برآید ، کیر از سر ِ طرب
دیوانه وار پاره هزاران رسن کند
گه در خیال ِ کُس بُوَد و گاه کون و باز
آن جنگ ها که با کُس و کون تن به تن کند
کُس فوج فوج خندد و کون را زند کنار
کون خویش را به تنگی ِ خود ممتحَن کند
ای کون و کُس ! مدیح ِ شما می رود همی
هرگه که کیر و خایه ی ِ من انجمن کند
« گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر » (1)
کیرم ز ناله خشتک ِ من پر حَزَن کند
« ور هیچ چاره کرد ندانم غم ِ تو را » (2)
جلق ِ دودستی آید و ختم ِ سخن کند

« گفتم چنان که گفت هنرمند ِ » (3) ناشناس
بیتی که شعر ِ ناب ازو کسب ِ فن کند:
« کیرم ز بی کُسی در ِ مسجد فتاد و مُرد
یک مؤمنی نبود که او را کفن کند ! » (4)
*
(1) مصرع از مسعود ِ سعد ِ سلمان است ؛ قصیده ی ِ: گر یک وفا کنی صنما صد وفا کنم
(2) بهمچنین.
(3) این پاره از م . امید است ؛ ارغنون ؛ خطبه ی ِ اردیبهشت.
(4) بیتی است از حکیم ِ مشهور : لاادری.

17 خرداد ِ 75

( 12 )
سخت در حیرتم ای شیخ بدین سیرت ِ زشت
گل ِ منحوس ِ وجود ِ تو چرا وُ که سرشت
باورم نیست خدا خلق ِ تو جاکش کرده است
که ندارد دگری چون تو چنین نکبت و زشت
یا شبی دیو کشیده ست به بر مادرکت
یا خود ابلیس ِ لعین تخم ِ تو در مزبله کِشت
...
رشته ی ِ عمر ِ شما پای ِ طرب را بسته ست
ور نه با گلشن ِ گیتی چه نیازی به بهشت !؟
در روایت نسب ِ شوم ِ شما با که رسد ؟
- مادرش گاد ، که این سلسله را پشم برشت !
دین ِ تو نکبت و کارت همه احرار کُشی ست
هیچ دَد همچو تو آیین ِ شرارت ننوشت
شعر ِ ما ، بیت به بیتش خط ِ آزادی ِ ما ست
می زند گور ِ تو را نفرت ِ ما خشت به خشت !

13/3/75


( 13 )
چار پاره ی ِ سه کاف

کُس نیمه شب به فِس فس ِ آرام
در گوش ِ کیر ناله ی ِ عشّاق می کند
کون می پرد ز خواب و بناگاه : غَرت ، غَرت
صد فحش ِ تر حواله ی ِ عشّاق می کند !

16/11/81


( 14 )
نو پهلوانی
( یا : های کن ِ ایرانی )

( 1 )
خسرو و شیرین و فرهاد

شیرین کُس ِ خویش باد می زد
خسرو سر ِ کیر چرب می کرد
فرهاد ز دور داد می زد !

( 2 )
خسرو و شیرین و فرهاد

شیرین ، کُس ِ همچو نوش ازو بود
خسرو ، همه حرف ِ توش ازو بود
فرهاد ِ نگون ، خروش ازو بود !

16/11/81


( 15 )
در نمازم چو ز خم کردن ِ تو یاد آمد
حالتی رفت که آب ِ چُل ِ فرهاد آمد !
از چل ِ کافرم اکنون طمع ِ صبر مدار
کآن تخرخُرکه تو دیدی شد و، پر باد آمد (1)
کیر ساقی شد و کُس ها همه کونْ مست شدند
موسم ِ گای ِ پس و پیش به بنیاد آمد
بوی ِ بهبود ز اوضاع ِ جهان می شنوم
جرج بوش آمد و دل زآمدنش شاد آمد (2)
ای عروس از ذکر ِ سخت شکایت منمای
کون و کُس پاک بیارای که داماد آمد !
دلبران ِ دگران پنبه به باسن بستند
زید ِ ما بود که با کون ِ خداداد آمد
گیر دارند کسانی که کُس و کون گایند
ای خوش آن کیر که جلقی شد و آزاد آمد
شاطر از دسته ي ِ پارو به درم نه ذکری
تا بگویم که ز تین ایجری ام یاد آمد !
*
(1) تخرخر / taxarxor ، مصدر ِ جهلي است ؛ از « خُرخُر ».
(2) اين بيت و بيت ِ پاياني در 20/1/82 ساخته و افزوده شد .

12 فروردین ِ 82


اصل ِ غزل ِ حافظ

در نمازم خم ِ ابروی ِ تو با یاد آمد
حالتی رفت که محراب به فریاد آمد
از من اکنون طمع ِ صبر و دل و هوش مدار
کان تحمّل که تو دیدی همه بر باد آمد
باده صافی شد و مرغان ِ چمن مست شدند
موسم ِ عاشقی و کار به بنیاد آمد
بوی ِ بهبود ز اوضاع ِ جهان می شنوم
شادی آورد گل و باد ِ صبا شاد آمد
ای عروس ِ هنر از بخت شکایت منمای
حجله ي ِ حسن بیارای که داماد آمد
دلفریبان ِ نباتی همه زیور بستند
دلبر ِ ماست که با حسن ِ خداداد آمد
زیر ِ بارند درختان که تعلّق دارند
ای خوشا سرو که از بار ِ غم آزاد آمد
مطرب از گفته ي ِ حافظ غزلی نغز بخوان
تا بگریم که ز عهد ِ طربم یاد آمد


( 16 )
شوخی با رودکی ، پدر ِ شعر ِ پارسی (1)

بوی ِ کُس از هر کران آید همی
بوی ِ کون خود بیش از آن آید همی
کون ِ آن بت زیر ِ پای ِ کیر ِ شخ
چون لحاف ِ پرنیان آید همی
آب ِ کیرم از نگاه ِ کون ِ دوست
شُرّ و شُر ، بی گایمان آید همی
هی بخاران کون ِ خویش و شاد باش
کیر زی تو شادمان (2) آید همی
كير ماه است و سرین ات آسمان
ماه سوی ِ آسمان آید همی
کیر مار است و کُس ِ تو آشیان
مار توی ِ آشیان آید همی
آفرین بر کون ِ تنگ ِ دوست باد
گر به کُس اندر زیان آید همی !
*
(1) حكما فرموده اند : شوخي شوخي ، با چل ِ بابا هم شوخي ؟!
(2) نسخه بدل : شخ ْ دوان
16 فروردین ِ 82


اصل ِ قصیده ي ِ رودکی

بوی ِ جوی ِ مولیان آید همی
یاد ِ یار ِ مهربان آید همی
ریگ ِ آموی و درشتی راه ِ او
زیر ِ پایم پرنیان آید همی
آب ِ جیحون از نشاط ِ روی ِ دوست
خنگ ِ ما را تا میان آید همی
ای بخارا ، شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان
ماه سوی ِ آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی ِ بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید همی
گر به گنج اندر زیان آید همی

( 17 )
باز هم رودکی !

شاد زی با سپید ْکونان شاد
که جهان نیست غیر ِ گاداگاد
گاده را شادمان بباید بود
زان سپس در پی ِ نگاده فتاد
کون ِ آن نوجوان ِ غلمان ْ روی
کُس ِ آن ماه روی ِ حورْ نژاد
من و آن کون که او ندارد موی
من و آن کُس که او نگشته گشاد
چون کنی کون و کُس ، به شکرانه
دادن ِ خویش را مبر از یاد
نیک بخت آن کسی که داد و بکرد
شور بخت آن که او نه کرد و نه داد (1)
عمر کوته بُوَد چو گای ِ خروس
چون خروسان مدام باید گاد !
حاصل ِ عمر چیست ؟ مستی و گای
مست می گای ؛ هرچه بادا باد !!
*
(1) نیز می توان اصل ِ بیت ِ رودکی را – که خود بدل به نقیضه شده ! – حفظ نمود :
نیک بخت آن کسی که داد و بخورد
شور بخت آن که او نه خورد و نه داد !
( و البتّه دراین صورت باید گفت که رودکی پیرو ِ مکتب ِ « اصالت ِ دادن » بوده !)
ضمناً « نه کرد – نه داد – نه خورد » را « نکرد – نداد – نخورد » هم می توان آورد.
16 فروردین ِ 82




اصل ِ غزل ِ رودکی

شاد زی با سیاه چشمان شاد
که جهان نیست جز فسانه و باد
زآمده شادمان بباید بود
وز گذشته نکرد باید یاد
من و آن جعد ْ موی ِ غالیه بوی
من و آن ماهروی ِ حور نژاد
نیکبخت آن کسی که داد و بخورد
شوربخت آن که او نه خورد و نه داد
باد و ابر است این جهان ِ فسوس
باده پیش آر، هر چه بادا باد !
*
غزل دو بیت ِ دیگر نیز دارد که چون در نقیضه قرار نگرفته نقل نشد. در عوض ِ دو بیت ِ مزبور، این نقیضه سه بیت افزون دارد ؛ یعنی در نهایت یک بیت از اصلِ غزل اضافه دارد !

( 18 )
بازسُرایی ِ قطعه ای از:
بُندار ِ رازی
در تعلیقه ي ِ« هزّالان ِ ادب ِ پارسی » در معرفی ِ شاعر ِ بزرگ و نام آور ِ سده ي ِ چهارم : بندار ِ رازی ، دو نمونه شعر نقل کرده ام ؛ دوّمی قطعه ای است که وی به گویش ِ محلّی ِ خود [ گونه ای از فارسی که – گویا – از برخی جهات میانه ي ِ پهلوی و فارسی ِ دری بوده و در سرزمین های ِ غربی ِ ایران ِ بزرگ رواگ داشته ] سروده است. شعری است بسیار زیبا ، که دین ستیزی ِ وی را به درستی نشان می دهد.
امروز، 19/1/82 ، در میان ِ برخی اوراق به قطعه ای برخوردم که 26/3/80 گفته شده ، و باز سرایی ِ همین شعر ِ بندار است ؛ قدری امروزی تر. و صد البتّه :
میان ِ شعر ِ من با شعر ِ بندار
تفاوت قدر ِ شَعر و شِعر باشد !
چون در آن تعلیقه نمی گنجد ، اینجا می آورم:
روزی آخوندی در شابدولظیم
سر ِ منبر گهر ِ دین می سُفت
که همه جای ِ بدن روز ِ جزا
دهد اقرار بر اعمال ِ نهفت (1)
زنکی بر کُس ِ خود می زد مشت (2)
کای بسا کُس که تو کُس خواهی گفت !!
*
(1) بدل : باز گويند ز اعمال ِ نهفت
(2) بدل : زنكي دست به كُس مي خنديد



تعلیقات

( 1 ) مذاکره . بیت ِ 16 : مرا نیز سهمی بداده ز کیر
در کتب ِ تواریخ ِ صدر ِ اسلام ، و سیر و تفاسیر، آمده است که نرینگان ِ مکّیان بعضاً با مادینگان ِ خویش از طریق ِ « دُبُل » ( = دُبُر = کون ) نیز مجامعت همی کردندی ؛ و پس از هجرت ، برخی از ایشان با مادینگان ِ مدنی وصلت به هم رسانیده و خواستندی که همچنان از دبل نیز بهره برندی ، و آن مادینگان به دم ِ ایشان نیامدندی و کون ِ خود دو دستی بچسپیدندی و گای ِ پسینه ندادندی . و چون نرینگان ِ دبل دوست ِ مکّی به زور جماعیدندی ، مادینگان ِ مدنی شاکی شدندی به حضرت ِ ختمی مرتبت ؛ و پس آنگاه وحی ِ بیامدی که پارسی ِ آن ایدون بُوَدی : « زنان ِ شما کِشت ِ شما اند ؛ بیایید به کشت ِ شما هر چگونه که خواهید ... » ( بقره ، 223 . از ترجمه ي ِ تفسیر ِ طبری ، ج 1 ص 139 )
آیه ، البت دو پهلو ست و تا به امروز در باب ِ آن نتیجه و برداشتی یک سویه به حاصل نیامده است . آنان که به دُبُل رغبتینایی دارند به قید ِ « هر گونه » می چسپند ، و مخالفان ِ کون به لفظ ِ « کشتزار » ! ( اين احتمال نيز هست كه زنان اصلا شاكي نشده بوده باشندي ؛ كه اگر ايدون بودي ، روي ِ آيه با ايشان بودي ، ني با مردان ! )
اگر از بنده پرسان کنید می جوابم که : گای ِ پسینه – چه با مادینه و چه با نرینه ي ِ کم زاد – زاد و پیشینه ای به قدمت ِ انسان دارد . بدان روزگار که آدمی اندکی می فهمید امّا هنوز چاردست و پا راه می رفت ، به وقت ُ الگای، نرینه کون ِ مادینه را بغل همی کردی و به سبب ِ قرابت ِ این دو گای ْ جای، گهگاه ذکر به دبل نیز همی شدی . ( در حقیقت ، درآن روزگاران ِ دور، قُبُل و دُبُل در یک سمت واقع می شده است !! )
واقع ِ امر این است که در این یک فقره اجازه ی ِ نرینگان قطعاً به دست ِ مادینگان است . مولانا عبید می گوید : « مولانا عضد الدّین به خواستاری ِ خاتونی فرستاد. خاتون گفت : من می شنوم که او فاسق است و غلامباره ، زن ِ او نمی شوم. با مولانا بگفتند ؛ گفت : با خاتون بگویید از فسق توبه توان کرد و غلامبارگی به لطف ِ خاتون و عنایت ِ او باز بسته است ! » ( رساله ی ِ دلگشا )
( 4 ) قصیده ی ِ مروارید. این نام را از منظومه ای برگرفته ام که [ نام ِ اصلی ِ آن « جامه ی ِ فخر » است و ] مولانا عبدالحسین ِ زرّین کوب آن را در کتاب ِ « ارزش ِ میراث ِ صوفیّه » [ پیوست ؛ ص 8-284 ] نقل فرموده . این قصیده « در نیمه ی ِ دوّم ِ قرن ِ دوّم ِ میلادی به زبان ِ سُریانی انشاء شده است . » به تصوّر ِ نگارنده ( میتیلات ) مضمون ِ « جامه ی ِ فخر » ، « تعلّق ِ روح به عالم ِ عُلوی ، و اشتیاق ِ بازگشت بدان عالم » است ، که مشخّص ترین باور ِ گنوسی است . ( برای ِ این نحله ، بنگرید به : لغت نامه، ذیل ِ « گِنُستیسیسم » ، یا مأخذ ِ آن : کریستن سن ؛ ایران در زمان ِ ساسانیان )
همچنین ، در این مثنوی ِ کوتاه ، به فروید نظر داشته ام و این که : آلت ِ تناسلی ، نقطه ی ِ اتّصال ِ آدمی به جهان ِ هستی است !
ضمناً این مثنوی نظیره یا نقیضه ای برای ِآغازه ی ِ« مخزن الاسرار » ِِ نظامی نیز تواند بود :
بسم الله الرّحمن الرّحیم
هست کلید ِ در ِ گنج ِ حکیم
( 5 ) سیّد ِ شرق .
« آماده » لطیفه ای دارد : دو شاگرد نقّاش در طبقه ای از یک بنای ِ تازه ساز دیوار رنگ می کنند . دو سه ساعتی از شب گذشته ، برق می رود . بناچار به جاخواب – که عبارت است از قطعه کارتنی باز شده – می روند و دراز می کشند. ده دقیقه ای می گذرد . یکی از ایشان زمزمه می کند : من آماده ام . و دیگری می گوید : من هم آماده ام . اوّلی می گوید : من آماده ی ِ آماده ام ، و دوّمی می گوید : من هم آماده ی ِ آماده ام . اوّلی می گوید : من کاملاً آماده ی ِ آماده ام ؛ و دوّمی می گوید : من آماده ی ِ آماده ی ِ آماده ام ... و بناگهان برق می آید : هر دو شلوار ِ خود را پایین کشیده اند و هریک کون ِ خود را به دیگری کرده است ! و زبان ِ حال ِ ایشان ، این عامیانه : ( بیت )
از داده وُ نداده
آماده ایم ، آماده !
( 14 ) نو پهلوانی .
مولانا اخوان ِ ثالث ، نظر به قطعه شعر ِ ناب ِ بازمانده از پَهلبَد ِ مَروْزی سراینده و خنیاگر ِ بزرگ و نامدار ِ دوره ي ِ ساسانی [ که آن را « خسروانی » خوانده اند ] نموده و به پیروی ِ وی ، چند شعر ِ بسیار زیبا در قالب ِ سه گانی - و البتّه به وزن ِ عروضی - سروده و آن ها را « نو خسروانی » نامیده است . ( برای ِ « خسروانی » ِ بازمانده ي ِ پهلبد ، بنگرید به : 1- موسیقی ِ شعر ؛ از مولانا استاد شفیعی کدکنی ، ص 561 و بعد . 2- وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ از مولانا خانلری ، ص 55 . [ البتّه وی نامی برای ِ این شعر نیاورده . ] 3- بدایع و بدعتها و عطا و لقای ِ نیما یوشیج ؛ از مولانا اخوان ، ص 605 و بعد .4- ... / و برای ِ « نو خسروانی » های ِ اخوان ، بنگرید به : دوزخ امّا سرد . )
نگارنده که در نام ِ « خسروانی » برای ِ شعر ِ پهلبد ، با بزرگواران اختلاف ِ نظر دارم و آن را « پهلوانی » می نامم ( و این موضوع را در یادداشتی بلند که به زودی آماده ي ِ نشر خواهد شد ، باز نموده ام . ) به « نو پهلوانی » قائل شده ام. بی نیاز از یادآوری است که « های کُن » که به نقیضه ي ِ « هایکو » ي ِ ژاپنی ها ست اختصاص به هزل دارد !
( ... ) در نگارش ِ انجامه – ترقیمه ( = اسپری شد این کتاب ... ) که اینک عکس ِ آن را خواهید دید ، به ترقیمه ي ِ نسخه ي ِ منحصر به فرد ِ « ترجمان البلاغه » ي ِ محمّد بن عمر رادویانی ، به خط و قلم ِ ابوالهیجا [ با کنیه ي ِ ما : ابوالهجا ، اشتباه نشود ! ] اردشیر بن دیلمسار ِ نجمی ِ قطبی ِ شاعر ، دوست و شاگرد ِ اسدی ِ توسی ، که اسدی کتاب ِ « لغت فُرس » را به خواهش ِ وی تألیف نموده ، نظر داشته ام . ( برای ِ ملاحظه ي ِ عکس ِ این ترقیمه ي ِ زیبا – و نیز عکس ِ برگ ِ نخست ِ این نسخه – و لذّت بردن از خطّ ِ نسخ ِ کهن ِ اردشیر ِ دیلمسار ، بنگرید به کتاب ِ ارزنده ي ِ « تاریخ ِ نسخه پردازی ... » از مولانا نجیب ِ مایل ِ هروی ، ص 539 و 542 . به گُمانم پرفسور مولانا احمد ِ آتش ، همراه با چاپ ِ حروفی ِ« ترجمان البلاغه » ، عکس ِ کلّ ِ نسخه را نیز عرضه نموده است . متأسّفانه این نابودمند از این کتاب نسخه ای نداریمی .)
□
تقلید ِ خطّ ِ اردشیر ِ دیلمسار ، البتّه میسّر نشد ؛ که فرموده اند :
کار ِ هر چُل نیست کون بسپوختن
کیر ِ شخ می خواهد و صد فوت و فن !
فروردین 82 . میتیلات


این هم عکس ِ انجامه – ترقیمه ي ِ نابودمند : میتیلات





نمایه ي ِ منابع و مراجع و مآخذ

ایران در زمان ِ ساسانیان ؛ کریستن سن . ترجمه ي ِ رشید یاسمی .
اقطار القطبیّه ( رک : تعلیقات ِ اصل ِ ترانه ها ؛ ش 30 ) .
ازین اوستا ؛ م . امید ( اخوان ثالث ) انتشارات ِ مروارید .
از پست و بلند ِ ترجمه ؛ کریم امامی . نیلوفر ، اوّل ، 1372 .
ارغنون ؛ م . امید . مروارید .
ارزش ِ میراث ِ صوفیّه ؛ زرین کوب . امیر کبیر .
بدایع و بدعتها و عطا و لقای ِ نیما یوشیج ؛ م . امید . بزرگمهر .
پیشاهنگان ِ شعر ِ پارسی ؛ محمّد دبیر سیاقی . شرکت ِ سهامی ِ کتابهای ِ جیبی .
تاریخ ِ نسخه پردازی ... ؛ نجیب ِ مایل ِ هروی .
تذکره الشّعرا ؛ امیر دولتشاه ِ سمرقندی . چاپ ِ محمّد ِ رمضانی .
تذکره ي ِ میخانه ؛ ملا عبد النّبی فخرالزّمانی . تصحیح ِ احمد ِ گلچین ِ معانی .
ترجمه ي ِ تفسیر ِ طبری . تصحیح ِ حبیب ِ یغمایی .
چراغ ِ هدایت ( فرهنگ ِ فارسی ) ؛ خان آرزو . [ همراه ِ غیاث اللّغات ]
چهار مقاله ؛ نظامی ِ عروضی ِ سمرقندی . تصحیح ِ محمّد ِ معین .
خمسه ي ِ نظامی . چاپ ِ بازاری ِ امیر کبیر .
دوزخ امّا سرد ؛ م . امید .
دیوان ِ انوری . تصحیح ِ سعید ِ نفیسی .
دیوان ِ انوری . تصحیح ِ مدرّس ِ رضوی .
دیوان ِ ایرج میرزا . ( جیبی . هدیه ي ِ خسرو ) .
دیوان ِ حافظ . ( چند چاپ ) .
دیوان ِ سوزنی . ( مشخّصات را به یاد ندارم . ) .
دیوان ِ شفایی اصفهانی . تصحیح ِ عبدالعلی بنان .
دیوان ِ ظهیر ِ فاریابی . به اهتمام ِ حاجی شیخ احمد ِ شیرازی .
دیوان ِ مسعود ِ سعد . تصحیح ِ رشید یاسمی .
دیوان ( اشعار ِ بازمانده ي ِ ) مهستی گنجوی . به اهتمام ِ طاهری شهاب .
دیوان ِ یغما جندقی . به اهتمام ِ سید علی آل داود .
رباعیّات ِ خیّام . ( رک : پیشانه ي ِ « تعلیقات ِ اصل ِ ترانه ها » )
رساله ي ِ دلگشا . ( ← کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی )
سخن و سخنوران ؛ فروزانفر .
شاعران ِ بی دیوان .تصحیح ِ محمود ِ مدبّری .
صحاح الفرس . تصحیح ِ عبدالعلی طاعتی .
طربخانه . یار احمد ِ رشیدی . تصحیح ِ همایی .
فرهنگ ِ فارسی ِ معین .
فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی ؛ دیوید نیل مکنزی . ترجمه ِ مهشید ِ میر فخرایی .
کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی . چاپ ِ انتشارات ِ اقبال .
کلّیّات ِ عبید ِ زاکانی . تصحیح ِ محمّد جعفر ِ محجوب . امریکا .
لطایف الطّوایف ؛ فخر الدّین علی صفی . تصحیح ِ گلچین ِ معانی .
لغت فرس . تصحیح ِ مجتبایی / صادقی .
لغت نامه .
المعجم ؛ شمس ِ قیس ِ رازی . تصحیح ِ قزوینی . مجدد : مدرّس ِ رضوی .
موسیقی ِ شعر ؛ محمّد رضا شفیعی کدکنی .
نزهه المجالس ؛ جمال ِ خلیل ِ شروانی . تصحیح ِ محمّد امین ریاحی .
وزن ِ شعر ِ فارسی ؛ خانلری .
هزلیّات ِ فوقی یزدی . تصحیح ِ مدرّس ِ گیلانی .

□
یادآوری ِ پایان : گذشته از اندک موارد ِ نادرستی ِ حروف نگاری که ممکن است وجود داشته باشد ، دو مورد ِ اساسی هست که درآن خلاف ِ نظر ِ خویش عمل کرده ام و این از راه ِ ناچاری بوده ، چون برنامه ي ِ فارسی ِ مورد ِ استفاده ي ِ من کمبود دارد : 1- نشانه ي ِ اضافه در واژه های ِ پایان یافته به « های ِ بیان ِ حرکت » مانند ِ خانه و ... ، که ناچار به صورتِ « ي ِ » آمده ؛ در حالی که باید با همزه می آمد .2- چند مورد واژه ي ِ عربی هست که باید به « تای ِ گرد ِ دو نقطه » نوشته شود و من پیدا نکردم و ناچار « ه » آورده ام . 3- « عجالتاً » هم باید با تای ِ گرد نوشته می شد که نشد !