نسخه بدل ها و توضیحات

نسخه ْ بدل ها و توضیحات

(1) چُلاب ، بر وزن ِ گلاب ؛ ساخته ی ِ گوینده است ، از: چُل + آب ، یعنی : آب ِ چُل .
( بعد از 27/1/82 که به نسخه ی ِ زیراکسی ِ کلیات ِ عبید چاپ ِ دکتر محجوب ، دست یافتم ، درآن ـ در رساله ی ِ دلگشا ـ این حکایه را خواندم : « مولانا سعدالدّین مولتانی در مجلس ِ شیخ صفی الدین حاضر بود و زیرجامه در پا نداشت . شیخ می گفت سرچشمه یِ وجود چنین بوده است ، و بیانی می کرد. مولانا گفت : سرچشمه ی ِ وجود نه آن است که شیخ می فرماید ؛ و کیر بدیشان نمود که سرچشمه ی ِ وجود این است . » ص313 )
(2) شخ ْدرد ( که گُمان نمی کنم پیش از این در پارسی ِ دری به کار رفته بوده باشد )= درد ِ نعوظ ِ طولانی ِ معطّل مانده.
خرزه = آلت ِ تناسلی ِ مرد ( مخصوصاً آلت ِ ستبر و گنده و دراز) ؛ نره ، شرم ِ مرد
[فرهنگ ِ فارسی ِ معین ]
(4) بدلین ِ مصرع ِ 2 :
یک جرعه شراب از کُس ِ بور فرست
: یک جرعه شراب زان کُس ِ بور فرست
کُحل البصر- کُحل = « 1- سنگ ِ سرمه 2- سرمه 3- هرچه در چشم کشند برای ِ شفای ِ چشم » [ معین ] . « کُحل البصر» در فرهنگ ِ معین نیامده . در نظر ِ نخست ، « بصر» حشو می نماید؛ امّا این ترکیب در لغت نامه آمده (= سرمه ی ِ چشم ) با دو شاهد از خاقانی و حافظ . بیت ِ حافظ :
به سرّ ِ جام ِ جم آنگه نظر توانی کرد
که خاک ِ میکده کحل ِ بصر توانی کرد
(5) بدل ِ مصرع ِ1 :
آنان که ز کون ِ ناب/ تاپ بیتاب شدند
« تاپ » کلمه ای است امروزین ، به معنی ِ « ناب ، مَشت ، عالی ، جانانه ، ... » ( از چه زبانی است ، نمی دانم ) .
کسی را از چیزی / جایی باز گرفتن = کسی را از کاری یا عادتی باز داشتن ؛ مانند ِ : از شیر باز گرفتن ِ بچّه .
(6) « به کسّ ِ مادرِ خود خندیدن» را من از خودم درنیاورده ام! ازجمله در« رساله ی ِ دلگشا » آمده که : « مادر ِ جوحی بمرد ، غسّاله چون از غسل فارغ شد گفت: مادرت زنی بهشتی بود؛ درآن زمان که او را می شستم می خندید. گفت: او به کسّ ِ تو و ازآن ِ خود می خندید؛ آن جایگاه که او بود چه جای ِ خنده بود !؟»
( کلیّات ِ عبید ، انتشارات ِ اقبال، ص 141)
خُجَند = از شهرهای ِ دیرینه ی ِ ایران ِ بزرگ ، که امروزه در ازبکستان واقع می شود، و به داشتن ِ زیبا رویان شهره می بوده است :
حافظ چو ترک ِ غمزه ی ِ خوبان نمی کنی
دانی کجاست جای ِ تو ؟ خوارزم یا خجند
(7) بدل ِ مصرع ِ2 : برخیز و رسان به کون ِ خود ...
(10) سمند = 1- اسپ 2- تیر ِ پیکان دار ( ← لغت نامه ) – و البتّه هنگام ِ ساختن ِ این نقیضه به این معنی ِ دوّم توجّه نداشته ، بلکه از آن آگهی نداشته ام !
(12) قافیه ی ِ مصرع ِ دوّم اندکی معیوب است که غمی ندارد !
(13) ترکاندن ِ کوزه ی ِ دختر، کنایه از: ازاله ی ِ بکارت ِ او ؛ اعنی گاییدن ِ دوشیزه و باز کردن ِ راهْ آب ِ وی .
(14) چُل = نره ی ِ نرْ آدم به کودکی ( در گویش ِ ما ). معین به معنی ِ مطلق ِ« آلت ِ تناسل ِ مرد ، نره » آورده ؛ و گوینده نیز به همین معنا به کار می بَرَد.
(15) ورد = گل ِ سرخ .
بدل ِ مصرع ِ3 : کیرم به زبان ِ پهلوی ، با شخ و درد
در باره ی ِ این ترانه توضیح نمی دهم ، و به جای ِ آن قطعه ی ِ زیبایی از انوری می آورم :
مطایبه
حاجبت رگ زده ست ؛ دانستم
از چه معنی ؟ از آن که محرور است
رگ زند هر که او بُوَد محرور
عذر ِ عذرت مخواه ؛ معذور است
خِیری ِ خانه، گر خراب شده ست
غم مخور، تابخانه معمور است
من ز خیری به تابخانه روم
که نه من لنگم و نه رَه دور است !
( دیوان. چاپ ِ مدرّس ِ رضوی ، ص543 )
خیری/xiri = درگاه و رواک ِ خانه ( عرب این واژه ی ِ ما را دزدیده و« رواق » گفته. « رواج » هم از صورت ِ دیگر ِ همین واژه است : رواگ . – بله ، عربی زبانی است بسیار غنی ! )
تابخانه = خانه ای که در آن تنور باشد. خانه ی ِ زمستانی و نیز تابستانی هم گفته اند !
ظهیر ِ فاریابی نیز قطعه ای دارد که درآن تعبیر ِ کنایی ِ « رگ زدن ِ حاجب » آمده
( دیوان ، به اهتمام ِ حاجی شیخ احمد ِ شیرازی ، ص257 ) و البتّه در لطف ابدا ً به قطعه ی ِ انوری نمی رسد .
(23) سَبلت / سِبلت = سبیل.
بدل ِ مصرع ِ 2 : وز لذّت ِ گایمان سخن می گفتند
(24) ماچه خر = ماده خر ِ جوان .
(27) « قبل و دبر » را من در فارسی به صورتی که آورده ام قبول دارم : قُبُل و دُبُل !
در این ترانه – بی آن که قصد و توجّهی در کار بوده باشد – مقوله ی ِ « هزوارش » نیز تعریف شده است !
(30) بدبختانه ، سراینده را از « کون ِ پکن » و « کس ِ لاس وگاس » هیچگونه آگهی نیست
و محض ِ شعر چنین واقع شده . باشد که ایزدان بی بهره نگذارند !
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
کون ، گر به پکن بُوَد به سر می بدویم
کس ، گر که نشان دهند در لاس وگاس
(29) بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
کوریّ ِ دو چشم ِ دینْ مدار ِ خنّاس/ نسناس
افتاده پی ِ کون و کُس و چخ چخ و لاس !
و این ترانه که از هزل دور شده و نقیضه هم نیست ؛ اقتفا و استقبال است :
دوزخ چه بُوَد ، بهشت کو، ای نسناس
شک کن به یقین ِ شیخکان ِ خنّاس
خود نیست بهشت غیر ِ آزادی ِ ما
وین سایه ی ِ شوم ِ شیخ ، دوزخ به قیاس !
بدل ِ مصرع ِ 4 :
وین سایه ی ِ شیخ ، دوزخ از روی ِ قیاس
(34) بدل ِ مصرع ِ1 :
خیّام چو کون دهی به مستی خوش باش !
(35) ارزان = ارزنده ، ارزمند ، درخور و شایسته ( و در اینجا : گاییدنی ! )
این معنی ِ اصلی ِ واژه است در پهلوی ( بنگرید به : فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی ، تألیف ِ
دیوید نیل مکنزی ). احتمالاً در پارسی ِ دری ِ کهن نیز چنین بوده ، لیکن بعدها درست به معنیِ ضدّ ِ این به کار رفته است ؛ تا به امروز : « کم بها ، بی ارزش ، ... »
در لغت نامه ( و نیز فرهنگ ِ معین ) این معنای ِ اصلی و نخستین ذکر شده امّا برای ِ آن شاهدی ارائه نشده است . و البتّه بر این اساس نمی توان حکم کرد که در فارسی ِ دری به این معنا به کار نرفته. (« ارزانی » و شواهد ِ آن نشان می دهد که باید داشته بوده باشیم.) عجالتاً ، بیت ِ حاضر را می توان به عنوان ِ شاهد ـ یا مثال ـ پذیرفت !
( تنگْ دستی ِ اهریمنْ آفریده ، مجال نداده که یک دانه مدرنیته بخرم که بتوانم انبوه ِ یادداشت های ِ این سال ها را مرتّب کنم. شک ندارم که بویژه در پنجساله ی ِ گذشته شواهدی از این معنی یادداشت کرده ام ؛ امّا واجُستن ِ آن ، مثل ِ گشتن ِ هزارپای ِ نر میان ِ پاهای ِ هزارپای ِ ماده است برای ِ یافتن ِ فرج ِ او ! )( وحالا، که دارم این چیزها را با مدرنیته ی ِ به وام ِ قرضیْ خریده می نگارم می بینم که خیلی دیر شده و با این کندی ِ انگشتهای ِ پیرشده به 42 سالگی ، سنگریزه به چاه ِ سیصد باز می افکنم و بس ! ـ 3/9/82 )
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
مستش کُنَم و کَنَم ازو تمبانی
وز پیش و پس اش برآورم توفانی
(39) بدل ِ مصرع ِ1:
تا کی غم ِ آن خورم که گادم یا نه
(41) آلش بدل = همدِگری ، کونْ مرزی ِ دو جانبه ، عمل ِ دو نفر که به نوبت هم را بگایند. [ و این گویا اختصاص به نرینگان دارد ، چرا که درهمجنس بازی ِ مادینگان ( که آن را مساحقه یا طبق زدن گویند) طرفین به یک گونه لذّت می برند؛ شاید. و صد البتّه برای ِ تحقیق ِ دقیق ، باید به مادینگانی که تجربه ی ِ طبق دارند مراجعه نمود ! ]
این لفظ در فرهنگ ِ معین به صورت ِ « الش دگش / dageš ـ aleš » آمده [ و در برخی گویش های ِ خراسان – از جمله در زادگاه/گادگاه ِ نگارنده : طبس ِ گیلکی - نیز همین به کار می رود ؛ به کسر ِ دال .] : « 1ـ مبادله 2ـ عمل ِ دو کس که با یکدیگر آمیزش و مباشرت کنند. »
اخوان ِ ثالث در مؤخّره ی ِ « از این اوستا » ـ ص202ـ می نویسد : « ... عامه ی ِ مردم ِ توس ـ مشهد ـ امروز " الیش بدر " گویند و امر ِ قبیح ِ رکیکی است ... »
در لغت نامه « آلش دگش » ضبط شده و به معنی ِ مورد ِ نظر ِ ما اشاره ای نشده ، و همچنین این ترکیب ترکی دانسته شده ؛ و این به گمان ِ نگارنده نیازمند ِ تأمّل و بررسی است.
« بمیریم و به کیرم بشویم » ـ « به کیر شدن /به کیر واشدن » یعنی فنا شدن ، یا به تعبیر ِ فوقی ِ یزدی : چو گوز از کون ِ این دنیا برون شدن !
لطیفه : اوس ممّد ِ خیّاط ( مرد ِ این لطیفه در اصل نامی ندارد. این نام را از یکی از لطایف ِ عبید به عاریه می گیرم ، که ضمناً با مثل ِ « خیّاط در کوزه افتاد » و داستان ِ آن مناسبتِ تام دارد ؛ و بلکه یکی است. ) هرگاه کسی می مرد ، به دوستانش می گفت : دیدید، شنیدید ، فلانی هم به کیرم شد ! تا آن که زد و خودش در بستر ِ نزع افتاد. دوستان به پُرسه اش آمدند ، در حالی که می خندید گفت : مثل ِ این که خودم هم دارم به کیرم می شوم !
(42) شفت = ستبر، گنده ، کج ، ناراست ، ناهموار، ... [ معین ] و با استناد به این معانی و از تنگی ِ قافیه ، توسّعاً کنایه از کیر.
بیت ِ دوّم را عبید به این صورت نقیضه کاری فرموده :
زنهار به غرقابه ی ِ کس درنروی
بازآمدنت نیست ؛ چو رفتی رفتی
(43) عمود = 1ـ ستون ، چوب ِ خیمه 2ـ گرز3ـ ... 5 ـ آلت ِ تناسل ِ مرد [ معین ]
مولانا عبید در نقیضه ی ِ شاهنامه فرماید :
برآورد هومان عمودی چو دود
بدانسان که پیرانْش فرموده بود
چنان در زه ِ کون ِ رستم سپوخت
که از زخم ِ آن کیر/ کون ِ رستم بسوخت
دگر باره هومان درآمد به زیر
تهمتن به سان ِ هژبر ِ دلیر
بدو درسپوزید یک کیر ِ سخت
که شد کون ِ هومان همه لخت لخت
...
( اخلاق الاشراف )
(44) بدل ِ مصرع ِ 2 :
کون و کس ِ عالمی عیان می بینم
« خفتار، خوران ، گایمان » اسم ِ مصدر است ، از « خفتن ، خوردن ، گاییدن » . از این میان ، تنها « خفتار» در لغت نامه ذکر شده ـ از یادداشت ِ مؤلّف ـ بدون ِ شاهد. پس دو فقره ی ِ دیگر نیاز به توضیح و شاید توجیه دارد. در فرهنگ ِ معین ، یکی از کارکردهای ِ پسوند ِ « ان » چنین ذکر شده : «3ـ پسوند حاصل مصدر است در آخر ریشه ی ِ فعل : چادردران کردن ، چادردری ؛ راه جامه دران ، راه جامه دریدن. » ـ به گمان ِ نگارنده ، به استناد ِ تنها این دو فقره نمی توان برای ِ « ان » چنین کارکردی قائل شد. ( در لغت نامه نیز این توضیح و شواهد عیناً آمده . ) پس می توان گفت که فقره ی ِ ساخته ی ِ نگارنده مجعول است !
وامّا ، استناد و تکیه ی ِ من به چه بوده ؟ در زبان ِ برخی فارسی زبانان ِ امروز- و شاید درهمین اواخر- الفاظ ِ « کشان » و بیشتر به صورت ِ ترکیب با فعل ِ « دادن » : کشان دادن ، به معنی ِ تریاک کشی ، بساط ِ فور برپا کردن ؛ و « خوران دادن » به معنی ِ عرق خوری ؛ و« کنان دادن » به معنی ِ حال کردن ، به کار می رود. شمّ و پسند ِ زبانی ِ نگارنده آن را پذیرفته است .
همچنین در دو کارکرد ِ دیگر ِ « ان » که در فرهنگ ِ معین و لغت نامه ذکر شده ، چیزی از حالت ِ مصدری هست :
1- افاده ی ِ کثرت و استمرار می کند ، مانند ِ : گلریزان ، برگریزان ، ...
2- پسوند ِ دال بر جشن و آذین و شادمانی وسور: آشتی کنان ، آینه بندان ،...(برای ِ شواهد و توضیحات ِ بیشتر، بنگرید به لغت نامه )
نکته : در برخی از گونه های ِ زبانی به جای ِ « ختنه سوران » ، « ختنه سوری » به کارمی رود ( ازجمله در گویش ِ طبس ِ گیلکی : خنده سوری/ خنده سُری ) ؛ یعنی دقیقاً به جای ِ « ان » ، « ی » نشسته است !
نیز در شواهد ِ این کارکرد ، در لغت نامه ، موردی ذکر شده که بسیار درخور ِ تأمّل است : « طلبان کردن ، عبارتی است زنانه که چون شوی آنان را خوانَد گویند آقا طلبان کرده است. و ازآن به مزاح این خواهند که این رسمی نوین است بی سابقه. » و سپس آمده است : « ظاهراً الف و نون ِ چراغان نیز ازاین قبیل باشد. » - براین فقره بیفزایم که : در برخی گویش های ِ خراسان ( ازجمله طبس ِ گیلکی ) « چراغان ، چراغانی ، چراغان داشتن » به معنی ِ « شب نشینی ،... » است .
و امّا گایمان – این واژه که در فرهنگ ِ معین و لغت نامه دیده نمی شود ، به استناد و به قیاس ِ « زایمان » ساخته شده . در فرهنگ ِ معین ، نوع ِ این واژه ذکر نشده ، امّا در لغت نامه آمده است : « زایمان . ( اِ مص) اسم مصدر از زاییدن است و به معنی ِهمان . ( فرهنگ ِ نظام ) ( در تداول عامه ) زایش : حمام زایمان. » [ نیز رک : فرهنگ ِ معین ، ذیل ِ « مان » ] پس در درستی ِ « گایمان » جای ِ تردید نیست !
(45) نتوان ، به معنی ِ « نتوانستگی ، ناچاری ، ... » را از روی ِ نتوان، ودر«تنگلیگاه» ِ (tangoligäh-e ) شعر ساخته ام . اهل ِ فند خواهند بخشود ! – مصرع در اصل چنین بود :
یا از ناچاری و تنگدستی نکنم
سکته ای را که به سبب ِ تبدیل ِ دو هجای ِ کوتاه به یک هجای ِبلند پدید می آید ، نپذیرفتم . و البتّه این تبدیل جز در برخی اوزان که به پیدایی ِ وزنی دیگر می انجامد، کاملاً مجاز، و موردی عادی است ؛ به ویژه در شعر ِ متقدّمان ، از خراسانیان و غیر ِ ایشان. و در بحر ِ ترانه، این تبدیل زمینه ای فراخ تر دارد. در نقیضه ی ِ شماره ی ِ 36 ـ و نیز اصل ِ آن ـ : پیری دیدم به خواب ِ مستی خفته ، در همین مصرع ، این تبدیل هست و بسیار بآهنگ و زیباست. امّا : هر بدل جایی و هر سکته مقامی دارد !
[ ضمناً ، برای ِ موردی که گفتم تبدیل ِ دو هجای ِ کوتاه به یک هجای ِ بلند ، وزنی دیگر پدید می آورد، به یک نمونه اشاره می کنم : در دیوان ِ انوری دو قصیده ی ِ 130 و 131- از چاپ ِ مدرّس ِ رضوی- چنین اختلاف ِ وزنی دارد :
130- ای خنجر ِ مظفّر ِ تو، پشت ِ ملک ِ عالم
ـ ـ ^ ـ ^ ـ ^ ^ ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ
مفعول ُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتن
131- ای رایت رفیعت ، بنیاد نظم عالم
ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ / ـ ـ ^ ـ ^ ـ ـ
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن
و همین نزدیکی ِ وزن( والبتّه یکسانی ِ قافیه) باعث شده که ابیاتی ( جمعاً ده بیت) از قصیده ی ِ 131به 130 راه یافته است. شماره ی ِ ابیات از قصیده ی ِ 130: 5/6/11/12/13/15/17/18/26و27. به جز سه بیت ِ 17و26و27، دیگر ابیات ـ بعضاً با مختصر تفاوتی ـ در قصیده ی ِ 131 هست. ضمناً بیت ِ 17[130] با بیت ِ 29[131] مشابهت دارد و ممکن است که یکی بدل ِ آن دیگر بوده باشد. ( در مصرع ِ دوم ِ بیت ِ 17[130] «تقدیرهام» درست است ، یعنی « م » ساقط شده و باید افزوده شود. )
نه مدرّس ِ رضوی متوجّه ِ این خلط شده و نه سعید نفیسی ( که در چاپ ِ مصحَّح ِ وی نیز همین آمیختگی هست). حتّی شمس ِ قیس ِ رازی ، ادیب و ناقد ِ بزرگ ِ سده ی ِ هفتم نیز متوجّه ِ آن نشده است؛ و از بحثی که وی کرده و قول ِ معترضی را که بر انوری عیب گرفته نقل نموده ( المعجم ، ص 107) معلوم می شود که آمیختگی ِ مزبور در نسخه های ِ آن روزگار نیز وجود داشته است – و آن معترض نیز از آن سبب که متوجّه نشده ، خطا کرده و به گمان ِ خود بر یکی از سه تن پیمبران ِ شعر ِ پارسی عیب گرفته است ![ و صرف ِ نظرازاین، البتّه نکته ی ِ سخن ِ وی کاملاً بجاست.] ( در قصیده ی ِ 130 چند مصرع و بیت ِ دیگر هم هست که نیازمند ِ بررسی است، امّا اینجا مجال نیست. همین قدر هم که نوشتم محض ِ حاشیه روی بود... !) ]
بدلین ِ مصرع ِ 4 :
اکنون که تو کُس به خانه هستی، نکنم
: اکنون که تو بر چلم نشستی، نکنم
(47) بدل ِ مصرع ِ 2:
کیر از پی ِ کون و کُس دوان خواهد بود
بدل ِ مصرع ِ 4 :
این حضرت ِ گای ، جاودان خواهد بود
(48) بدل ِ مصرع ِ 2 :
یا در پی ِ نیستی و هستی گذرد
بدل ِ مصرع ِ 3 :
می گای که این عمر که مرگ از پی ِ اوست
فقره ی ِ مصرع ِ 2، عیناً همان است که در اصل ِ ترانه آمده ؛ و مورد ِ مصرع ِ 3، ناظر به ضبط ِ متفاوت ِ مصرع در ترانه ی ِ اصلی است :
می نوش که این عمر که مرگ از پی ِ اوست
(49) بدل ِ ضعیف ِ مصرع ِ 3 :
دیشب، پسری قُر زده بودیم، اینجا
بدل ِ زنانه ی ِ مصرع ِ 4 :
کیرش مزه کرده ، باز بازآمده ایم
( و صد البتّه مردانه نیز تواند بود ! )
(50) پَرت : در فرهنگ ِ معین و لغت نامه نیامده. در گویش– یا : فارسی ِ گونه ی ِ– طبس ِ گیلکی ، به موضعی گفته می شود که با آلتی تیز پاره شود . پیش از پاره شدن ، و همزمان با وقوع ِ فعل نیز، از موضع ِ اصابت و پارگی با این لفظ یاد می شود : چاقویی به پرت ِ خیکش انداختند .
و البتّه ، کُس همیشه « پَرت » دارد !
(51) دَم ِ کسی را خوردن = فریب ِ کسی را خوردن ؛ به خُدعه ی ِ کسی فریفته شدن .
[ بنگرید به : معین و لغت نامه ، ذیل ِ « دم خوردن » . ]
بَدَلین ِ مصرع ِ 4 :
تا کون ِ تو و کسّ ِ زن ِ تو بدریم
: تا کون ِ تو و ازآن ِ دینت بدریم
بدل ِ مصرعین ِ 3و4 : می توان جای ِ دو مصرع را عوض کرد ، وعالی می شود.( به این می گویند : صنعت ِ « اَلِش بَدَل » ! ) :
تا کون ِ تو و دین ِ تو یکجا بدریم
در حضرت ِ کفر ِ خود سراپا ذکریم
(52) ابدال ِ مصرع ِ 3 :
تا کون و کُسی که هست خواهان بدرم
: تا کون و کُسی ز اهل ِ ایمان بدرم
(53) بدل ِ مصرع ِ 2 :
خندید و به من تلطّفی کرد به ناز
ابدال ِ مصرع ِ 3 :
دستی به چلم کشید و با عشوه و ناز
: دستی به چُلم کشید و چون شد شخ و راست
: دستی به چُلم چو برد و برخاسته دید
(54) بدل ِ مصرع ِ 4 :
یا رب ! که سراپاش ز کون ساخته اند !
(55) بدل ِ مصرعین ِ 3و4 :
گاییدن ِ کون اگر بود بی ادبی
پس شوی ِ تو فرسنگ به دور از ادب است
( پس شوی ِ تو بسیار به دور از ادب است )
(57 ) چَروا = چاروا = چارپا ، یعنی : الاغ ، خر .
بدل ِ مصرع ِ 3 :
با زر به کف آید کس و کون و ، زر نیست
« شاند » سوّم شخص ِ مفرد ِ گذشته ی ِ ساده است (در ساخت ِ اَرمان ) از« شاندن » که صورتی است از : نشاندن ، که یکی از معانی ِ آن ( مرتبط با درخت ) « کاشتن » است :
به سبزه زار ِ فلک طرفه باغبانانند
که هر نهال که شاندند باز برکندند
امیر خسرو
( تذکره الشّعرا ، ص 184)
(58) بدل ِ مصرع ِ 2 ( که مصرع ِ اصل ِ ترانه است.) :
هیهات که جمله گاو ِ نر می دوشند
بدل ِ مصرع ِ 4:
کامروز به زهد خرزه هم نفروشند
(59) بدل ِ مرجّح ِ مصرع ِ 3:
این طرفه نگر که کُس هم از روی ِ قیاس
(61) بدل ِ مصرعین ِ 3و4:
وآن را که حلال ِ خود نمی سازد نیک
در مذهب ِ ما ، حرام می باید کرد
(62) بدلین ِ مصرع ِ 2:
کار ِ کس وکون مدام می باید کرد
: صد کون وکس ِ حرام می باید کرد

دو ترانه ی ِ اخیر، پاره پاره در تواریخ ِ ذیل ساخته شده : 18/4/80 ، 23/12/81 ، 27/1/82 . ( تا تصوّر نشود که فرشته ی ِ الهام یکباره و تا دسته جا می کند ؛ می گایاند آدم را تا یکبار تمام و درست بگاید !! )
□

یادآوری : سازیدن ِ انساخ الابدال آزاد است !






استدراکات

( اصل ِ ترانه ها )
ش 12 م 3- در دو نسخه « شرمنده ی ِ آن دمم ... » آمده . گویی این ضبط ، خاص از برای ِ صورتی از نقیضه ی ِ ما بوده ( ↓ ) . در اصل ِ ترانه چندان لطفی ندارد !
ش 30 – این ترانه در دیوان ِ انوری آمده . در چاپ ِ مدرّس ِ رضوی [ ج2ص999] از شش نسخه نقل شده . پس قطعاً از اوست . ( بنگرید به توضیح ِ ش 13 ، در تعلیقات ِ اصل ِ ترانه ها !) – در این چاپ ِ دیوان ، مصرع ِ سوم « آگاه نه از منزل ِ امید و هراس » و در چاپ ِ نفیسی [ص592] « حیران شده در منزل ِ امید و هراس » آمده .


( نسخه بدل ها )
ش 6- برای ِ « به کسّ ِ ... خندیدن » ، نیز رک : چراغ هدایت ، ذیل ِ: خندیدن بر ...
ش 12- بدل ِ مصرعین ِ 3و4 : شرمنده ی ِ آن دمم که گویی تو مرا
یک بار ِ دگر بگای و، من نتوانم
[ و البتّه در این صورت ، کیفیّت اعتلا یافته و شعر« دو صدایی » می شود !! ]
ش 15- بدل ِ مصرع ِ 3 :
کیرم به زبان ِ پهلوی با شخ و درد
( پوزش می خواهم ، به جای ِ خود – در تعلیقات - آمده ! )
ش36- بدل ِ مصرع ِ 1 ( تصرّف ِ مملی ) :
دیدم پدرت ( / پدرم ) به خواب ِ مستی خفته
بدل ِ مصرع ِ 3 :
یک دم به دم ِ پدر نهادم ذکرم
( البدل ُ الانا : یک دم به دم ِ پدر نهادم ز ِ کرم ! )
بدل ِ مصرع ِ 4 :
والله ُ لطیف ٌ بعبادِه گفته !
( یعنی همان اصل ِ ترانه ! )
مولانا عبید فرموده ( در بیت ِ دوّم ِ یک قطعه ی ِ دو بیتی ، که در 27/1/82 دیدم ) :
در کون ِ لطیفش کن ، از حشر میندیش
خوش باش ، که الله ُ لطیف ٌ بعبادِه
[ چاپ ِ انتشارات ِ اقبال ، بخش ِ دوّم ، ص75. / چاپ ِ دکتر محجوب ، ص228. ]
ش37- بدل ِ مصرع ِ 3 :
گیرم که گلو چو کون ِ خود پاره کنند




واژه نامه [ آنچه در تعلیقات شرح شده ]
آلش بدل ، [ ذیل ِ شماره ی ِ ] 41
ارزان ، 35
باز گرفتن – کسی را از چیزی / جایی باز گرفتن ، 5
به کس ّ ِ ... خندیدن ، 6
به کیر شدن ، 41
پَرت ، 50
تاپ ، 5
تِرکاندن ِ کوزه ي ِ دختر ، 13
چَروا ، 57
چُل ، 14
چُلاب ، 1
خُجَند ، 6
خرزه ، 2
خُفتار ، 44
خندیدن – به ... خندیدن - ، 6
خوران ، 44
دُبُل ، 27
دَم ِ کسی را خوردن ، 51
سَبلَت ، 32
سمند ، 10
شاندن ، 57
شخ درد ،2
شفت ، 42
عمود ، 43
قُبُل و دُبُل ، 27
کُحل البصر ، 4
کوزه ترکاندن ، 13
گایمان ، 44
ماچه خر ، 24
نتوان ، 45
وَرد ، 15